ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914 – 1922

[TEUTAMOS]

Πανικόβλητοι πρόσφυγες από την Σμύρνη



πλοιάριο με πρόσφυγες καθώς απομακρύνεται από την Σμύρνη


Α. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914 – 1922

1. Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός)

- Η ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία υπήρξε μακραίωνη. Οι ελληνικοί πληθυσμοί αραίωσαν μετά το 12ο αιώνα εξαιτίας των μαζικών εξισλαμισμών. Κατά το 18ο αιώνα και 19ο αιώνα έχουμε αύξηση του ελληνικού πληθυσμού και ταυτόχρονα οικονομική και πολιτισμική άνθιση.
- Από τα τέλη του 19ου αιώνα σημειώνεται η εθνική αφύπνιση των τούρκων. Η εδαφική συρρίκνωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας συνέβαλε στην ανάπτυξη του τουρκικού εθνικισμού που συνέβαλε στην εχθρική αντιμετώπιση των μειονοτήτων που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Κυρίως οι έλληνες και οι Αρμένιοι.
- Τους πρώτους μήνες του 1914 έγιναν αθρόες μεταναστεύσεις Μουσουλμάνων της Βαλκανικής προς τη Μικρά Ασία υποκινούμενη από την τουρκική κυβέρνηση έδωσε αφορμή για διωγμούς εις βάρος των ελλήνων της Δυτικής Μικράς Ασίας και της ανατολικής Θράκης. Η επιχείρηση έγινε με την καθοδήγηση των Γερμανών, συμμάχων των Τούρκων κατά τη διάρκεια του Α΄΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
- Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αφού κήρυξε την Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό, ανέστειλε τη λειτουργία των εκκλησιών και των σχολείων. Οι καταπιέσεις που υπέστησαν οι Έλληνες πήραν τις εξής μορφές:
α) Θεσπίστηκαν έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις ειδών για τις ανάγκες του πολέμου.
β) Τέθηκαν εμπόδια στις εμπορικές δραστηριότητές τους.
γ) Πληθυσμοί χωριών ή και ευρύτερων περιοχών μετατοπίστηκαν από τις ακτές προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας.
δ) Οι άνδρες άνω των 45 ετών. Που δε στρατεύονταν, επάνδρωσαν τα τάγματα εργασίας. Πολλοί πέθαναν από αρρώστιες και κακουχίες.
ε) Όσοι είχαν ηλικία 20 –45 ετών μπορούσαν στην αρχή να εξαγοράσουν τη στρατιωτική τους θητεία. Με την κατάργηση της δυνατότητας εξαγοράς, πολλοί λιποτακτούσαν και συνελήφθησαν εκτελέστηκαν.
- Οι ενέργειες των τούρκων προκάλεσαν μεγάλο κύμα φυγής προς την Ελλάδα. Στα σπίτια των Ελλήνων της Μικρασίας εγκαταστάθηκαν Μουσουλμάνοι. Οι πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα ανήλθαν σε πολλές χιλιάδες.

2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα

- Παράλληλα με την άφιξη των προσφύγων από την Τουρκία, ήρθαν πρόσφυγες από την ανατολική Μακεδονία την οποία είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι. Το 1918 οι πρόσφυγες αυτοί επέστρεψαν στα σπίτια τους.
- Σύμφωνα με τη συνθήκη του Νειγύ (ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία παραχωρήθηκε στην Ελλάδα η Δυτική Θράκη, ενώ συμφωνήθηκε αμοιβαία μετανάστευση μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. 50.οοο Βούλγαροι αναχώρησαν από την Ελλάδα και 30.000 Έλληνες από τη Βουλγαρία.
- Λόγω της Ρωσικής Επανάστασης κατέφυγαν στην Ελλάδα χιλιάδες έλληνες. Έλληνες πρόσφυγες ήρθαν εκείνη την περίοδο από τη Β. Ήπειρο, τη Ρουμανία, τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα. Συνολικά μέχρι το 1920 είχαν καταφύγει στην Ελλάδα περίπου 800.000 πρόσφυγες. Μεγάλος αριθμός προσφύγων συγκεντρώθηκε στην Αθήνα , στον Πειραιά, στη Θεσσαλονίκη καθώς και στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.

3. Η περίθαλψη (1914 – 1921)

- Στην αρχή η περίθαλψη των προσφύγων ανέλαβαν εθελοντές. Στη Θεσσαλονίκη που υπήρχε το μεγαλύτερο πρόβλημα συγκροτήθηκε Οργανισμός με στόχο την περίθαλψη και αργότερα την εγκατάσταση των προσφύγων σε εγκαταλελειμμένα τουρκικά και βουλγαρικά χωριά της Μακεδονίας. Τον Ιούλιο του 1917 ιδρύθηκε το Υπουργείο Περιθάλψεως. Σκοπός η πρόνοια για τις οικογένειες των εφέδρων καθώς και για τις οικογένειες των θυμάτων του πολέμου.
- Μεγαλύτερη υπήρξε η φροντίδα για τους πρόσφυγες την περίοδο 1917 – 1921 παρά τις αντίξοες συνθήκες. Περίθαλψη δέχτηκαν περίπου 450.000 πρόσφυγες.
- Η μέριμνα για τους πρόσφυγες περιλάμβανε:

α) Διανομή χρηματικού βοηθήματος.
β) Διανομή συσσιτίων στις περιοχές που ήταν συγκεντρωμένοι οι πρόσφυγες.
γ) Παροχή ιατρικής περίθαλψης. Χορήγηση φαρμάκων και νοσηλεία σε νοσοκομεία.
δ) Στέγαση σε προσωρινά καταλύματα. Παροχή ενδυμάτων και κλινοσκεπασμάτων.
ε) Βοήθεια για εύρεση εργασίας.
στ) Δωρεάν μετακίνηση, ομαδική ή ατομική, για εύρεση στέγης καθώς και παροχή βοήθειας για επιστροφή στις περιοχές της προηγούμενης εγκατάστασης.

4. Η παλιννόστηση

- Το 1918 μετά την ήττα της Τουρκίας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο άρχισε η επιστροφή των προσφύγων στην Τουρκία. Τον Οκτώβριο του 1918 συστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη Πατριαρχική Επιτροπή, με σκοπό την οργάνωση του επαναπατρισμού των εκτοπισμένων, με τη βοήθεια του Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβέρνησης. Η παλιννόστηση έγινε τμηματικά. Μέχρι το τέλος του 1920 η πλειοψηφία των προσφύγων είχε επιστρέψει στις εστίες τους.
- Οι συνθήκες που βρήκαν στην πατρίδα τους ήταν άσχημες, καθώς σημαντικό μέρος των περιουσιών τους είχε καταστραφεί. Σε πολλές περιπτώσεις στα σπίτια τους είχαν εγκατασταθεί Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τις βαλκανικές χώρες. Το διάστημα παραμονής στις εστίες τους ήταν σύντομο. Λίγους μήνες αργότερα θα έπαιρναν πάλι το δρόμο της προσφυγιάς.

Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

1. Η έξοδος

- Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος που άρχισε το 1919 έληξε τον Αύγουστο του 1922 με ήττα και υποχώρηση του ελληνικού στρατού. Χιλιάδες πρόσφυγες ακολουθώντας το στρατό άρχισαν να φτάνουν στην Ελλάδα.
- Αιχμάλωτοι στρατιώτες και ντόπιοι ηλικίας 18 – 45 ετών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα και σχηματίστηκαν πορείες αιχμαλώτων και ομήρων προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης δόθηκε προθεσμία ενός μήνα να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. 200.000 πρόσφυγες μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα από την Καππαδοκία, την Κεντρική και νότια Μικρά Ασία.

2. Το πρώτο διάστημα

- Δεν μπορούμε επακριβώς να γνωρίζουμε τον αριθμό των προσφύγων που έφτασαν στην Ελλάδα. Κατά το πρώτο διάστημα σημαντικός αριθμός προσφύγων έχασαν τη ζωή τους από ασθένειες, ενώ άλλοι μετανάστευσαν στο εξωτερικό. Στην απογραφή του 1928 καταγράφηκαν 1.220.000 πρόσφυγες.
- Το πρώτο διάστημα της άφιξής τους το κράτος κινητοποιήθηκε για να καλύψει τις ανάγκες τους. Κινητοποιήθηκαν δε και ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις.
- Μέγιστο πρόβλημα ήταν η στέγαση. Αξιοποιήθηκαν όλοι οι στεγασμένοι χώροι, όπως σχολεία, εκκλησίες, τζαμιά, θέατρα και στρατώνες. Επίσης έγιναν και πολλές αυτοσχέδιες κατασκευές.
- Το πρώτο διάστημα οι πρόσφυγες θεωρούσαν ότι η παραμονή τους στην Ελλάδα θα ήταν προσωρινή. Μόνο μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάννης συνειδητοποίησαν ότι δεν επρόκειτο να επιστρέψουν στις πατρίδες τους.


3. Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών

- Στις 24 Ιουλίου υπογράφτηκε η συνθήκη ειρήνης της Λοζάνης. Έξι μήνες πριν είχε υπογραφεί η ελληνοτουρκική Σύμβαση, η οποία ρύθμιζε την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας
Προβλεπόταν η υποχρεωτική ανταλλαγή των Ελλήνων ορθοδόξων κατοίκων και της Τουρκίας και των μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας. Η ανταλλαγή ίσχυε αναδρομικά για όλες τις μετακινήσεις που έγιναν από τη μέρα που κηρύχθηκε ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος (18 Οκτωβρίου 1912).
- Οι ανταλλάξιμοι, σύμφωνα με τη σύμβαση ανταλλαγής:
• Θα απέβαλαν την παλιά ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την ιθαγένεια της χώρας στην οποία θα εγκαθίσταντο.
• Είχαν το δικαίωμα να μεταφέρουν την κινητή περιουσία τους.
• Είχαν δικαίωμα να πάρουν από το κράτος αποζημίωση για τις ιδιοκτησίες που εγκατέλειψαν.
- Η πρόβλεψη για υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών ήταν ένα μέτρο που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία. Σκοπός της σύμβασης ήταν η διασφάλιση της αναγνώρισης των συνόρων, καθώς και η απρόσκοπτη εσωτερική ανάπτυξη.
- Οι πρόσφυγες που βρίσκονταν στην Ελλάδα αντέδρασαν έντονα. Σε όλες τις πόλεις διοργανώθηκαν συλλαλητήρια κατά της εφαρμογής της απόφασης.
- Στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκε η Μεικτή Επιτροπή Ανταλλαγής, η οποία ανάλαβε να καθορίσει τον τρόπο μετανάστευσης των πληθυσμών, καθώς και της ακίνητης περιουσίας των ανταλλάξιμων.



Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων

- Προς αποκατάσταση των προσφύγων, κατόπιν αιτήσεως της ελληνικής κυβέρνησης, με πρωτοβουλία της Κοινωνίας των Εθνών (Κ.Τ.Ε) ιδρύθηκε ένας οργανισμός αυτόνομος, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.). Βασική αποστολή της ήταν η εξασφάλιση στέγης και παραγωγικής απασχόλησης για τους πρόσφυγες. Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην Ε.Α.Π. τα εξής:
α) Οι ιδιοκτησίες των Τούρκων και Βουλγάρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα. Επίσης κτήματα του Δημοσίου και μοναστηριακά που απαλλοτριώθηκαν.
β) Το ποσό από δυο δάνεια που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό.
γ) Οικόπεδα γύρω από τις πόλεις.
δ) Το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό των υπουργείων Γεωργίας και Πρόνοιας.
- Για την αποκατάσταση των προσφύγων υπήρξαν τα ακόλουθα κριτήρια:
α) Να μπορέσουν οι πρόσφυγες να ασκήσουν το επάγγελμα που έκαναν στην πατρίδα τους.
β) Έγινε προσπάθεια ώστε οι πρόσφυγες με κοινό τόπο προέλευσης να εγκατασταθούν μαζί. Γι’ αυτό πολλοί συνοικισμοί πήραν ονόματα όπως Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά κτλ.
γ) Εδόθη ιδιαίτερη βαρύτητα στην αποκατάσταση των προσφύγων στις αγροτικές περιοχές επειδή υπήρχαν διαθέσιμα εδάφη και η οικονομία της χώρας εβασίζετο στον αγροτικό τομέα. Επιπλέον, η δημιουργία μιας τάξης γεωργών μικροϊδιοκτητών θα περιόριζε τις κοινωνικές αναταραχές που θα συνεπαγόταν η δημιουργία εργατικού προλεταριάτου.
- Προτεραιότητα δόθηκε στην εγκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και στη Δυτική Θράκη για τους εξής λόγους:
α) Ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν τα κτήματα που είχαν εγκαταλείψει οι Βούλγαροι και οι μουσουλμάνοι.
β) Θα καλύπτονταν το δημογραφικό κενό που είχε δημιουργηθεί με την αποχώρηση των Μουσουλμάνων και των Βουλγάρων.
γ) Θα εποικίζονταν παραμεθόριες περιοχές.
- Τα πρώτα χρόνια η κινητικότητα των προσφύγων είναι μεγάλη. Πολλοί μετακινούνταν διαρκώς προκειμένου να εξασφαλιστούν καλύτερες συνθήκες ζωής Ε.Α.Π. λειτούργησε έως το 1930.


2. Η αγροτική αποκατάσταση

- Η αγροτική αποκατάσταση προέβλεπε τη δημιουργία μικρών ιδιοκτησιών δε συνοικισμούς προσφύγων είτε στα εγκαταλελειμμένα χωριά ή σε νέους συνοικισμούς.
- Η έκταση του κλήρου που θα έπαιρνε κάθε οικογένεια ποίκιλλε ανάλογα με το μέγεθος των οικογενειών καθώς και της ποιότητας των καλλιεργήσιμων εκτάσεων.
- Εκτός από τη γη παραχωρούνταν στους πρόσφυγες στέγη, εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα και ζώα.
- Τα κτίσματα τα οικοδομούσε είτε το ίδιο το κράτος είτε οι ίδιοι οι πρόσφυγες χρησιμοποιώντας υλικά που τους παραχωρούσε το κράτος.

3. Η αστική αποκατάσταση

- Οι πρόσφυγες στις πόλεις ήταν αναγκασμένοι να αλλάζουν συχνά εργασίες, αφού εργάζονταν περιστασιακά είτε σε εργοστάσια είτε στις οικοδομές είτε σε βιοτεχνίες κτλ.
- Η στέγαση των αστών ήταν πολύ πιο δύσκολη από αυτή των αγροτών. Η αστική στέγαση ξεκίνησε από τη Αθήνα με τη δημιουργία τεσσάρων συνοικισμών: της Καισαριανής, του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας(Αθήνα) και της Κοκκινιάς (Πειραιάς). Η οικοδόμηση των συνοικισμών παρουσίασε πολλά προβλήματα, αφού συχνά δε συνδυαζόταν με έργα υποδομής.
- Οι εύποροι πρόσφυγες που κατοικούσαν στις πόλεις ίδρυσαν οικοδομικούς συνεταιρισμούς, αγόρασαν μια έκταση και οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας. Τέτοιοι οικισμοί ήταν η Νέα Σμύρνη, η Καλλίπολη.
- Οι άποροι πρόσφυγες ζούσαν στις παρυφές των προσφυγικών συνοικισμών σε καλύβες και χαμόσπιτα. Επί πολλά χρόνια ζούσαν υπό άθλιες συνθήκες.


1. Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων

- Η σύμβαση ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας προέβλεπε την αποζημίωση των ανταλλάξιμων προσφύγων για τις περιουσίες που εγκατέλειψαν. Για να δοθεί μια λύση δόθηκε μια προκαταβολή από την Εθνική Τράπεζα έναντι της μελλοντικής αποζημίωσης.
- Το έργο της εκτίμησης των περιουσιών είχαν αναλάβει τα κατά τόπους Γραφεία ανταλλαγής. Οι αιτήσεις των δικαιούχων θα εξετάζονταν από ειδικές επιτροπές προσφύγων, συμπατριωτών των ενδιαφερομένων. Το έργο προχωρούσε αργά, αφού η τουρκική πλευρά έκανε προσπάθειες για την υπονόμευσή του.

2. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση

- Με τη νίκη του κόμματος των Φιλελευθέρων το 1928 το ζήτημα της αποζημίωσης των προσφύγων ετέθη σε νέα βάση.
- Στις 10 Ιουνίου 1930 υπογράφτηκε η Συμφωνία της Άγκυρας που αποτελούσε το οικονομικό σύμφωνο μεταξύ των δυο χωρών. Τα κυριότερα σημεία του ήταν:
• Ρύθμιζε το ζήτημα των Ελλήνων Ορθοδόξων της Κωνσταντινούπολης και των Μουσουλμάνων της Θράκης καθώς και των «φυγάδων».
• Όριζε ότι οι ανταλλάξιμες μουσουλμανικές περιουσίες και οι ελληνικές στην Τουρκία περιέρχονταν στην κυριότητα του ελληνικού και τουρκικού δημοσίου αντίστοιχα.
• Προέβλεπε αμοιβαία απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων μεταξύ των δυο χωρών.

- Η συμφωνία αυτή από οικονομική άποψη ήταν σε βάρος της ελληνικής πλευράς, αφού η αξία των προσφύγων ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερη από αυτή των μουσουλμάνων. Το προσφυγική στοιχείο αντέδρασε και ένα μέρος του απομακρύνθηκε από το κόμμα των Φιλελευθέρων.
- Από πολιτικής άποψης η συμφωνία ήταν ρεαλιστική, αφού για ένα διάστημα εικοσιπέντε ετών επήλθε εξομάλυνση των σχέσεων των δυο χωρών.


1. Η ενσωμάτωση των προσφύγων

- Η αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα ήταν το σημαντικότερο επίτευγμα του νέου Ελληνικού κράτους. Μεγάλο μέρος του έργου αυτού το υλοποίησε η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.).
- Οι πρόσφυγες δεν αποτελούσαν μια ενότητα. Διαφοροποιούντο μεταξύ τους κοινωνικά, πολιτιστικά, ακόμα και γλωσσικά (100.000 τουρκόφωνοι). Η διαδικασία ενσωμάτωσής τους ήταν κοπιώδης, ενώ κατηγορούσαν το ελληνικό κράτος ότι δε διασφάλιζε τα δικαιώματά τους και κυρίως το δικαίωμα της αποζημίωσης για τις περιουσίες τους.
- Υπήρχαν διαφορές σε πολλούς τομείς μεταξύ των γηγενών και των προσφύγων.
α) Στην οικονομική ζωή. Υπήρχε ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας, στην ιδιοκτησία της γης και σε άλλες επαγγελματικές δραστηριότητες.
β) Στην πολιτική ζωή. Οι πρόσφυγες υποστήριξαν τους Φιλελευθέρους, ενώ οι γηγενείς τους Λαϊκούς. Οι Αντιβενιζελικοί και ο αντιβενιζελικός Τύπος καλλιεργούσαν το μίσος εναντίον τους.
γ) Στην οικονομική ζωή. Οι πρόσφυγες ζούσαν σχετικά απομονωμένοι από τους γηγενείς. Οι γηγενείς τους κατηγορούσαν για τον τρόπο συμπεριφοράς τους – και κυρίως των γυναικών – ενώ οι πρόσφυγες μιλούσαν για το χαμηλό μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο των γηγενών.
- Η αντίθεση γηγενών και προσφύγων σε ελάχιστες περιπτώσεις πήρε το χαρακτήρα ανοικτής σύγκρουσης. Η αντίθεση αυτή διατηρήθηκε έως τη δεκαετία του 1940.


2. Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων

Η Μικρασιατική καταστροφή επηρέασε σημαντικά την πορεία του ελληνικού έθνους στην σύγχρονη εποχή.

α. Εξωτερική πολιτική

Με την ανταλλαγή των πληθυσμών εξέλιπε η κυριότερη πηγή προστριβών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.


β. Πληθυσμός / εθνολογική σύσταση

- Ο πληθυσμός της χώρας αύξησε κατά 20 %. Αυξήθηκε ο πληθυσμός των μεγάλων αστικών κέντρων.
- Οι μειονότητες που κατοικούσαν στο ελληνικό κράτος περιορίστηκαν. Το 1920 η Ελλάδα είχε 20 % μη Έλληνες Ορθοδόξους, ενώ το 1928 μόλις 6 %.
- Ενισχύθηκε η εθνολογική σύσταση της Μακεδονίας. Ενώ οι μη Έλληνες κάτοικοι ήταν 48 % το 1920, το ποσοστό αυτό έπεσε στο 12 % το 1928.
- Ο ελληνικός πληθυσμός της Δυτικής Θράκης και της Ηπείρου αυξήθηκε, ενώ η Κρήτη, η Λέσβος και η Λήμνος εξελληνίστηκαν εξ ολοκλήρου.

γ. Οικονομία

- Αυξήθηκαν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις κατά 50 %, ενώ η γεωργική παραγωγή διπλασιάστηκε.
- Εισήχθησαν νέες καλλιέργειες ή επεκτάθηκαν οι παλιές (καπνός, βαμβάκι, σταφίδα). Η κτηνοτροφία και η πτηνοτροφία βελτιώθηκαν ποσοτικά και ποιοτικά.
- Η άφιξη των προσφύγων αναζωογόνησε τη βιομηχανία και τη βιοτεχνία. Υπήρχε προσφορά ειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Επίσης, υπήρχαν επιχειρηματίες που υπερείχαν από τους γηγενείς σε επιχειρηματικό πνεύμα.

δ. Πολιτισμός

Οι πρόσφυγες συνέβαλαν στην καλλιέργεια των γραμμάτων και συνεισέφεραν με την παράδοσή τους στη μουσική πορεία του τόπου. Οι πρόσφυγες έκαναν αισθητή την παρουσία τους και στον πνευματικό χώρο. Σημαντικοί μικρασιάτες δημιουργοί ήταν ο Γ. Σεφέρης, Η. Βενέζης, Γ. Θεοτοκάς, Σ. Δούκας κ.ά.


Έλληνες πρόσφυγες σε πρόχειρους καταυλισμούς.


Μικρασιάτες πρόσφυγες μοιρολοιγούν