Βυζαντινή Αυτοκρατορία

[Dhmellhn]

Το ζήτημα της Ιουλίας Δόμνα και της δυναστείας των Σεβήρων δεν άπτεται του Βυζαντίου. Επειδή όμως αναφέρθηκε ο Φιλόστρατος και ο Απολλώνιος παραθέτω τα γραφόμενα υπό την Πολωνή Maria Dzielska, κορυφαία μελετήτρια του Αρχαίου Ελληνικού και Ρωμαϊκού κόσμου:

Ο θρύλος του Απολλωνίου του Τυανέως δημιουργήθηκε μετά το θάνατό του, χάρη στους μαθητές του και τους πρώτους βιογράφους του` ο Φιλόστρατος, με εντολή της Ιουλίας Δόμνας, της συζύγου του Σεπτιμίου Σεβήρου και μητέρας του Καρακάλλα (158-217), έγινε ο σημαντικότερος απόστολός του.

Για να πραγματοποιήσει την επιθυμία της αυτοκράτειρας, η οποία του ζήτησε να καταγράψει τη ζωή και τα επιτεύγματά του Απολλωνίου, χρειάστηκε να εφεύρει εκ νέου την προσωπικότητα του Τυανέως. Έτσι, χρησιμοποιώντας τη λογοτεχνική φαντασία του, μετέτρεψε έναν μάλλον άγνωστο Καππαδόκη μυστικιστή σε μια εντυπωσιακή φυσιογνωμία, γεμάτη ζωή και πολιτική επιρροή. Ο Φιλόστρατος δημιούργησε τις θρησκευτικές και ολιτικές πεποιθήσεις του Απολλωνίου πολύ μετά τον συρμό και τις τάσεις που επικρατούσαν στην αυλή των Σεβήρων, από τους οποίους, ως επίσημος ιστορικός τους, επηρεαζόταν συναισθηματικά. Επιπλέον, ο φιλελληνισμός του Φιλοστράτου βρήκε την έκφρασή του στη στενή σύνδεση του Απολλωνίου με την ελληνική θρησκεία και την ελληνική πνευματική καλλιέργεια.

Όποιος ενδιαφέρεται για τον Απολλώνιο τον Τυανέα έχω ανοίξει νήμα στην ενότητα ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

[karipis]

Λοιπόν.. Η άποψή μου είναι η εξής και δεν έχει με τίποτα να κάνει σε προσωπικές αντιπαραθέσεις ή "κολλήματα" του καθενός.
Από την στιγμή που μιλάμε για ιστορικά γεγονότα, αυτά μπορούν να αναλυθούν μόνο με δεδομένα και όχι με εικασίες. Θα ήταν χρήσιμο φερ' ειπείν να πούμε που (και από ποιόν) γράφτηκε πως βιος του Απολλωνίου ήταν έργο ανταγωνιστικό έναντι κάτι άλλου, διότι εκείνη την εποχή αλλά και τα επόμενα πολλά χρόνια που ακολούθησαν πουθενά δεν υπάρχει σχετική αναφορά. Τα έργα που σώθηκαν από τότε είναι πολλά -ίσως όλα- με απόδειξη αυτό για το οποίο μιλάμε (βίος Απολλωνίου).
Ένα ιστορικό παράδειγμα (με "απόδειξη") ότι με εικασίες, ή, ακόμη και με μεμονομένες αναφορές δεν μπορούμε να στηρίξουμε ως ιστορικό δεδομένο ένα γεγονός είναι το εξής.
Γράφει κάπου ο Πλούταρχος αναφερόμενος στην μάχη των Θερμοπυλών πως σε μια από τις τεράστιες μάχες που έγιναν εκεί, οι Σπαρτιάτες με τους συμμάχους έφτασαν τόσο κοντά ακόμη και στον Πέρση βασιλιά που ο ίδιος ο Λεωνίδας κατάφερε να του αρπάξει την βασιλική τιάρα από το κεφάλι(!!). Αυτός μάλιστα -κατα τον ίδιο πάντα- ήταν ο λόγος που οι Πέρσες φερθήκαν τόσο βάναυσα στην σωρό του Λεωνίδα. Επίσης, -πάντα στον Πλούταρχο- όταν του απέκοψαν το κεφάλι από το νεκρό σώμα βρήκαν πως ο λαιμός του Σπαρτιάτη -εσωτερικά- ήταν τριχωτός(!!). Διηγείται και άλλα απίστευτα γεγονότα για το συγκεκριμένο κομμάτι ιστορίας ο Πλούταρχος αλλά... είναι ο μόνος. Ένα τόσο σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας που τόσα πολλά έχουν γραφτεί και τόσοι πολλοί έχουν ασχοληθεί, αλλά κανείς εκτός αυτού, του Πλουτάρχου δηλαδή, να μην αναφέρει κάτι σχετικό. Άρα, δεν μπορούμε με τίποτα να το αποδεχθούμε (ως τώρα) ως γεγονός και ως απόδειξη.
Επιστολές, ως αυτοκρατόρισα, φυσικά και έγραψε η Ιουλία Δόμνα αλλά ακόμη τουλάχιστον δεν γνωρίζουμε αν χρήζουν φιλοσοφικής προσεγγίσεως.. Γενικά δεν υπάρχει κάτι στην ζωή της που να παραπέμπει σε φιλοσοφία, αλλά ας μου επιτραπεί να δώσω και εδώ δυο ιστορικά παραδείγματα.
Κάπου στα κλασσικά χρόνια, στις Συρακούσες βασιλιάς ήταν ο τύρρανος Διόνυσος. Αυτός, με δέλεαρ κυρίος το χρήμα, κατάφερε να συγκεντρώσει στην αυλή του την πλειοψηφία σχεδόν των μεγαλύτερων φιλοσόφων της εποχής του. Μεταξύ άλλων και τον Πλάτων (όχι όμως έναντι αμοιβής αλλά ως δούλο). Ετούτος ο τύρρανος, κατα τις περιγραφές όλως όσοι ασχολήθηκαν με το πρόσωπό του, ήταν ότι πιο άξεστο, βίαιο, βάναυσο είχε βγάλει η εποχή του! Που σημαίνει πως η συναναστροφή με σοφούς δεν σε κάνει σοφό..
Το δεύτερο παράδειγμα, μιας και μιλάμε για το Βυζάντιο, δεν είναι άλλο από την πριγκήπισσα Θεοφανώ. Βίος παράλληλος με την Ιουλία Δόμνα αλλά μακράν καλύτερη από αυτήν και την κάθε βάρβαρη που θα έχει την ατυχία να συγκριθεί μαζί της. Ήταν η μετέρα και συνέβαλε έμπρακτα η ίδια στην αναμόρφωση και δημιουργία της μεγάλης Γερμανίας του Όθωνα Β', αφού κατάφερε να του δώσει μια τέλεια παιδεία χάρη στους δασκάλους, φιλοσόφους, γιατρούς, αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, πολιτικούς και άλλους που έφερε στην αυλή της. Βασίλευσε μόνη της για πολλά χρόνια (έμεινε νωρίς χήρα από τον άνδρα της Όθωνα Β' και τον γιό της ανήλικο) την αυτοκρατορία της Γερμανίας. Κατάφερε να συνενώσει πολλά κράτη της Βόρειας Ευρώπης κάτω από την σκέπη της τότε Γερμανίας και να φέρει ειρήνη σε όλους αυτούς (χάρη σ' αυτήν αν θυμάμ καλά δημιουργήθηκαν οι Σουηδίες, Φινλανδίες κ.λπ).
Κανείς όμως ποτέ δεν την είπε φιλόσοφο..

Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την διαφορά Ελλήνων/Ελληνίδων και των άλλων λαών πιστεύω πως είναι τόσο η Θεοφανώ όσο και η ξαδέλφη της Άννα (ανηψιές και οι δύο του Τσιμισκή, ο οποίος αντέδρασε άσχημα όταν του τις ζήτησαν Γερμανοί και Ιταλοί αντίστοιχα για νύφες -αυτό έγινε μόνο μετά τον θάνατό του...) και εξηγούμε..
Όταν λοιπόν πήγε στην Γερμανία η Θεοφανώ, τον πρώτο καιρό οι συμπέθεροι Γερμανοί σκανδαλίστηκαν από αυτήν διότι, λέει, η πριγκίπισσα ...λουζόταν και έπερνε το μπάνιο της καθημερινά!
Η δε (φουκαριάρα) εξαδέλφη της Άννα λεπαθε το εξής καταπληκτικό.
Όταν κάθισε για πρώτη φορά σε δείπνο με τα πεθερικά της και έβγαλε τα μαχαιροπήρουνα για τις ανάγκες του φαγητού, αμέσως εξαφανίστηκαν άπαντες από το τραπέζι και εισέβαλλαν οι φρουροί του παλατιού. Ο λόγος ήταν (πιαστείτε από κάπου παρακαλώ) πως οι Λατίνοι μέχρι τότε δεν είχαν ξαναχρησιμοποιήσει μαχαιροπήρουνα και δεν περιέχονταν στο στο "σαβουάρ βίβρ" τους.......!!

Αυτά για την ιστορία και κατα την γνώμη μου πως πρέπει να την αντιμετωπίζουμε.





Υ.Γ. Αλήθεια, επειδή εγώ δεν ασχολήθηκα ποτές με την Ρώμη, μπορεί κάποιος να μου 'πει 2-3 φιλοσόφισες των Λατίνων; Ας είναι και μέχρι τα 1.500.

[KELAINO]

Κύριε Καρίπη, εγώ συμφώνησα μαζί σας...

Γενικά, όταν μελετάμε ιστορία, πολλές φορές είμαστε αναγκασμένοι να καταφύγουμε σε έμμεσες πηγές. Η Δόμνα συγκέντρωσε γύρω της φιλόσοφους, λάμβανε επιστολές που πραγματεύονταν φιλοσοφικά θέματα, και αυτά είναι τα μόνα στοιχεία που έχουμε για τη δράση της. Επίσης ξέρουμε ότι συμβασίλευε με το Σεβήρο και ότι έπαιρνε μέρος σε εκστρατίες, αν θυμάμαι καλά και χωρίς γκουγκλ.
Ο Τύραννος των Συρακουσών αποδεικνύει μόνο για τον εαυτό του ότι άμα περιβάλλεσαι με φιλόσοφους δε γίνεσαι σοφός.
Ο τριχωτός λαιμός του Λεωνίδα (μπλιαχ καλέ!!) αποδεικνύει ότι εκτός από τις αναφορές σε ιστορικά κείμενα, έχουμε και τη λογική μας για να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα, αυτό ακριβώς που λέω κι εγώ.
Για τον Τυανέα, μάλλον απάντησε ο Σταυραετός.

Γενικά, η ελληνική ιστορία έχει βγάλει λαμπρότατες μορφές και κανένας δεν το αμφισβητεί. Το να έχουν υπάρξει αξιόλογοι άνθρωποι και αλλαχού γεωγραφικώς, δεν τις κάνει λιγότερο λαμπρές.

[karipis]

Θα μείνω (αφού αναφέρεις το δικό μου όνομα) μόνο σ' αυτό το "και χωρίς γκουγκλ" λέγοντας σου πως δεν σε κατηγόρησα για "κόπι πέϊστ" αλλά και να το έκανες καλά έκανες. Άλλωστε, ποιά είναι η χρηστικότητά του;!
Αν πάλι θεωρείς ή σου δίνω την εντύπωση πως εγώ χρησιμοποιώ το "γκούγκλ" δεν σου κρύβω πως το κάνω και μάλιστα συνεχώς. Στην προκειμένη όμως περίπτωση δεν το έκανα και γράφω αυτά που (και εγώ) θυμάμαι. Αν θέλεις τις πηγές να σου τις δώσω.

Μια φιλολογική κουβέντα είναι και τίποτε περισσότερο, εσύ όμως μου δίνεις όμως την αίσθηση (διόρθωσέ με αν κάνω λάθος σε παρακαλώ) πως προσπαθείς να αναγάγεις την συζήτηση σε "προσωπική κόντρα" ή ότι εμείς οι δύο έχουμε κάποια προσωπικά. Σου έχω κάνει κάτι; Με ξέρεις από κάπου αλλού και σε έχω πειράξει; Δεν μου είναι καθόλου δύσκολο να σου ζητήσω ειλικρινή συγνώμη σε περίπτωση σε έχω θίξει.

[KELAINO]

Βασικά, το ίδιο θα μπορούσα να πω κι εγω... έχεις μία τάση να τα παίρνεις προσωπικά, ξέρω γω; Το γκουγκλ το άνέφερα ως "αυτά που γράφω εγώ τώρα είναι όπως τα θυμάμαι χωρίς να έχω ψάξει στο νετ". Καμία σχέση με σένα.
Γιατί "να μείνεις" σ' αυτό; Γιατί; Γιατίίίιιι; προσπέρασέ το το ρημάδι!!!

Που είδες την προσωπική κόντρα; Δεν απαντάω σε σένα προσωπικά, αλλά στις απόψεις σου. Όχι; Τί κάνω λάθος;

[Fotismeno_Mialo]

Μπορει καποιος να βρει ενα βυζαντινο κειμενο οπου οι βυζαντινοι αυτοαποκαλουνται Ελληνες;
Το κειμενο αυτο προσπαθει να ωραιοποιησει το βυζαντιο. ουτε μια αναφορα δεν εκανε στην εικονομαχια.
Γιατι ετσι;
Εσυ αιολε που λες οτι το βυζαντιο εχει φαει λασπη. θεωρεις ελληνοπρεπη συμπεριφορα να πολεμουν ανθρωποι μεταξυ τους για....
εικονες..;

η αλήθεια ειναι οτι ποτε αυτοι που αποκαλουμε Βυζαντινους δεν θεωρησαν τους εαυτους τους έλληνες αλλα θεωρούσαν οτι ηταν συνεχεια της Ρωμης.
θεωρουσαν τους εαυτους τους αποκλειστικα και μονο ρωμαιους και αυτο το δειχνει και ο τιτλος του αυτοκρατορα των ρωμαιων.
ειναι αληθεια οτι επινοηθηκανΑΠΑΝΘΡΩΠΑ βασανιστηρια που μου σηκωθηκε η τριχα οταν τα διαβασα και οταν εμαθα σχετικα..
αρκετοι απο τους βυζαντινους (λαος και αυτοκρατορρες) δεν ηταν παρα αιμοδιψη κτηνη.
ωστοσο δεν ειναι οπως λεει και ο αιολος μονο ασπρο-μαυρο και σιγουρα δεν επικρατουσε παρακμη οπως λες φωτη.
οχι σε ολη την διαρκεια τουλαχιστον καθως εχει να επιδειξει πολλα και σημαντικα επιτευγματα νομιζω.

[TEUTAMOS]

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία εξεκίνησεν ως συνέχεια διοικητικά και στρατιωτικά της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας και πολιτιστικά ως συνέχεια της Ύστερης Αρχαιότητος, δηλαδή των χρόνων της ελληνορωμαικής ωσμώσεως. Για το θέμα της Ύστερης Αρχαιότητος ενδείκνυται η μελέτη του P. Brown (O Κόσμος της Ύστερης Αρχαιότητας). Έτσι, αρχήθεν ακόμη οι πρώτοι αυτοκράτορες δεν ήσαν άλλοι παρά Ρωμαίοι Αυτοκράτορες που ησπάσθησαν τον Χριστιανισμόν, τον οποίον έμελλε να υπηρετήσουν μέχρι τέλους. Ο κάτοικος της αυτοκρατορίας εκαλείτο "Ρωμαίος" (βλ. σήμερον "Ρωμηός"). Η χώρα ελέγετο "Ρωμανία". Ο τίτλος λ.χ. που εδέχθη εαυτώι ο Σέρβος βασιλεύς Στέφανος Ντυσάν ήτο "Βασιλεύς Σερβίας και Ρωμανίας". Κατά τα πρωιμα χρόνια της αυτοκρατορίας το όνομα "Έλλην" εχρησιμοποιείτο ίνα δηλώσηι όχι τον κατά γένος Έλληνα, αλλά τον "εθνικόν". Μία πρώτη σημαντική διάιρεσις (διοικητική) εγένετο το 395 με τον Θεοδόσιον τον Μέγα που κατέλειπε το Δυτικόν τμήμα εις τον Ονώριον και το Ανατολικόν εις τον Αρκάδιον. Το Δυτικόν τμήμα κατέρρευσεν υπό το βάρος της οικονομικής καχεξίας υποβοηθούμενη και από τις εισβολές των Γερμανικών φύλων, που έμελλον να ιδρύσουν τα κράτη τους εκεί. Αντίθετα, το Ανατολικόν τμήμα απεσόβησε τον γερμανικόν κίνδυνον. Γρήγορα, όμως, το κράτος εξελληνίσθη (από τον 6ο - 7ο αι.) και διήγε τον βίον του με κεντρικόν στοιχείον τον ελληνισμόν και την ορθοδοξίαν. Δι'' αυτόν τον λόγον είναι ορθώτερον να ομιλούμεν περί του Μεσαιωνικού Ελληνισμού.

[KELAINO]

Διορθώστε με αν κάνω λάθος, αλλά αρκετά πριν τη μεταφορά της πρωτεύουσας, ήδη από τους πρώτους μεταχριστιανικούς χρόνους, η ελληνική γλώσσα ήταν αυτή που κυρίως χρησιμοποιόταν από τη ρωμαϊκή αριστοκρατία. Πως έχουνε τα γαλλικά στο "Πόλεμος και Ειρήνη" ένα πράμα;
Τα λατινικά ήταν για το λαουτζίκο.

[Fotismeno_Mialo]

Διορθώστε με αν κάνω λάθος, αλλά αρκετά πριν τη μεταφορά της πρωτεύουσας, ήδη από τους πρώτους μεταχριστιανικούς χρόνους, η ελληνική γλώσσα ήταν αυτή που κυρίως χρησιμοποιόταν από τη ρωμαϊκή αριστοκρατία. Πως έχουνε τα γαλλικά στο "Πόλεμος και Ειρήνη" ένα πράμα;
Τα λατινικά ήταν για το λαουτζίκο.

αναποδα τα λες αγαπητη

[KELAINO]

Αυτό που λέω είναι ότι οι Ρωμαίοι πατρίκιοι είχαν περί πολλού την Ελληνική παιδεία, έκαναν εισαγωγή παιδαγωγών από την Ελλάδα, διάβαζαν Έλληνες συγγραφείς που ήτο πολύ του συρμού και μιλούσαν συναναμεταξύντονε Ελληνικά, αν μη τί άλλο από καθαρή σνομπαρία. Ήταν το "γαλλικά και πιάνο" τους.
Δεν ήταν έτσι;

[Aiolos]

Στήβεν Ράνσιμαν

Το Βυζάντιο κι εμείς

Πηγή: http://www.flash.gr , "Σερ Στήβεν Ράνσιμαν: Χρειαζόμαστε την πνευματική μετριοφροσύνη", 6/11/2000, Επιμέλεια-Επιλογή αποσπασμάτων: Λαμπρινή Χ. Θωμά

Η συνέντευξη που ακολουθεί δόθηκε από το σερ Στήβεν Ράνσιμαν, στο Ελσισιλντς της Σκωτίας, στον πατρογονικό πύργο του, τον Οκτώβρη του 1994, για λογαριασμό της ΕΤ3, στις δημοσιογράφους Χρύσα Αράπογλου και Λαμπρινή Χ. Θωμά. Για τεχνικούς λόγους, δεν «βγήκε» ποτέ στον αέρα. Και οι δύο δημοσιογράφοι θεωρούν την συνέντευξη αυτή από τις πιο σημαντικές της καριέρας τους, μια και ανήκει στο είδος των «συζητήσεων» που σε διαμορφώνουν και δεν ξεχνάς ποτέ. Θεωρούν ότι πρέπει να δει το φως της δημοσιότητας, έστω και με μια τόσο θλιβερή αφορμή, όπως ο θάνατος του μεγάλου φιλέλληνα. Ο Flash.gr δημοσιεύει, για πρώτη φορά, αδημοσίευτα αποσπάσματα από την συνέντευξη αυτή.

Δημοσιογράφος: Πώς νοιώθει ένας άνθρωπος που ασχολείται τόσα χρόνια με το Βυζάντιο; Κουραστήκατε;

Δύσκολο να απαντήσω. Το ενδιαφέρον μου ποτέ δεν εξανεμίστηκε. Οταν άρχισα να μελετώ το Βυζάντιο, υπήρχαν πολλοί λίγοι άνθρωποι σ' αυτήν τη χώρα (σ.σ. τη Μεγάλη Βρετανία) που ενδιαφέρονταν, έστω και ελάχιστα για το Βυζάντιο. Μ' αρέσει να πιστεύω πως «δημιούργησα» ενδιαφέρον για το Βυζάντιο. Αυτό που με ικανοποιεί, ιδιαίτερα σήμερα, είναι ότι πλέον υπάρχουν αρκετοί, πολλοί καλοί εκπρόσωποι (σ.σ. της σπουδής του Βυζαντίου) στη Βρετανία. Μπορώ να πω ότι αισθάνομαι πατρικά απέναντί τους. Είμαι ευτυχής, λοιπόν, που επέλεξα το Βυζάντιο ως το κύριο ιστορικό μου ενδιαφέρον.

Κι ήταν ελκυστικό για σας όλα αυτά τα χρόνια;

Πιστεύω πως κάθε γεγονός της ιστορίας, αν αρχίσεις να το μελετάς σε βάθος, μπορεί να γίνει συναρπαστικό. Το δε Βυζάντιο το βρίσκω εξαιρετικά συναρπαστικό, γιατί ήταν ένας αυθύπαρκτος πολιτισμός. Για να μελετήσεις το Βυζάντιο, πρέπει να μελετήσεις την τέχνη, να μελετήσεις τη θρησκεία, να μελετήσεις έναν ολόκληρο τρόπο ζωής, που είναι πολύ διαφορετικός από το σημερινό.

Καλύτερος ή χειρότερος;

Κοιτάξτε... Δεν είμαι σίγουρος αν θα μου άρεσε να ζήσω στους βυζαντινούς χρόνους. Δε θα μου άρεσε, λόγου χάριν, να αφήσω γένια. Ωστόσο, στο Βυζάντιο είχαν έναν τρόπο ζωής που ήταν καλύτερα δομημένος. Αλλωστε, όταν έχεις έντονο θρησκευτικό συναίσθημα, η ζωή σου «μορφοποιείται» κι είναι πολύ πιο ικανοποιητική από τη σημερινή, όπου κανείς δεν πιστεύει σε τίποτε αρκετά.

Αρα ήταν μία θρησκευτική Πολιτεία;

Ηταν ένας πολιτισμός, στον οποίο η θρησκεία αποτελούσε μέρος της ζωής.

Και στους έντεκα αυτούς αιώνες;

Νομίζω ότι ο κόσμος μιλά για το Βυζάντιο λες κι παρέμεινε το ίδιο, ένας πολιτισμός αμετάβλητος κατά την διάρκεια όλων αυτών των αιώνων. Είχε αλλάξει πολύ από την αρχή ως το τέλος του, αν και κάποια συγκεκριμένα βασικά στοιχεία κράτησαν σε όλη τη διάρκειά του -όπως το θρησκευτικό αίσθημα. Μπορεί να διαφωνούσαν για θρησκευτικά ζητήματα αλλά πίστευαν όλοι, κι αυτό το αίσθημα είναι μόνιμο. Ο σεβασμός, η εκτίμηση στις τέχνες, ως εκείνες που ευχαριστούν το Θεό, κι αυτά διατηρήθηκαν. Κι έτσι, παρ' ότι οι μόδες άλλαζαν, η οικονομική κατάσταση άλλαζε, οι πολιτικές καταστάσεις άλλαζαν, υπήρχε μια ακεραιότητα, πολύ ενδιαφέρουσα μέσα στο σύνολο.

Μιλάμε για θρησκεία κι ηθική. Το Βυζάντιο πολλοί το θεωρούν μία περίοδο πολέμων, δολοφονιών, δολοπλοκιών, «βυζαντινισμών» που ουδεμία σχέση είχε με την ηθική.

Γίνονταν και τότε πολλοί φόνοι, αλλά δεν υπάρχει περίοδος της ιστορία που αυτοί να λείπουν. Κάποτε έδινα μια διάλεξη στις Η.Π.Α., και στο ακροατήριό μου ήταν κι η κόρη του προέδρου Τζόνσον, που μελετούσε το Βυζάντιο. Ηρθε στη διάλεξη με δύο σωματοφύλακες, δύο σκληρούς κυρίους που την πρόσεχαν. Μου εξήγησε ότι αγαπούν τη βυζαντινή ιστορία, γιατί είναι γεμάτη φόνους, και φαντάζει σαν σχολικό μάθημα (homework). Είχα το τακτ να μη της πω ότι, ως τότε, το ποσοστό των αμερικανών προέδρων που είχαν δολοφονηθεί ήταν πολύ μεγαλύτερο -σε σχέση με τα χρόνια ύπαρξης των Η.Π.Α.- από το ποσοστό των δολοφονημένων βυζαντινών αυτοκρατόρων στη διάρκεια της αυτοκρατορίας. Οι άνθρωποι συνεχίζουν να δολοφονούν.

Ανοίξτε τα μάτια σας!

Γράφετε στο Βυζαντινό πολιτισμό ότι δεν υπήρχε θανατική ποινή στο Βυζάντιο. Οντως, δεν σκότωναν. Και η μεγάλη διαφορά φαίνεται στους πρώτους χρόνους. Οταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έγινε χριστιανική, μία από τις βασικότερες αλλαγές ήταν να σταματήσουν οι μονομαχίες, να μη πετούν πια ανθρώπους στα λιοντάρια, κι όλα τα σχετικά. Η αυτοκρατορία έγινε πολύ πιο ανθρωπιστική. Και πάντα, απέφευγαν όσο μπορούσαν τη θανατική ποινή. Κατά καιρούς, κάποιοι αυτοκράτορες κατέφευγαν σε αυτή, αλλά οι περισσότεροι χρησιμοποιούσαν ως εσχάτη τιμωρία, μια μέθοδο που σήμερα μας φαίνεται αποτρόπαια: τον ακρωτηριασμό κάποιας μορφής. Αλλά μου φαίνεται, ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θα προτιμούσαν να τους κόψουν π.χ. ένα χέρι, παρά να τους θανατώσουν.

Υπάρχει εδώ και καιρό ένας διάλογος ανοικτός στην Ελλάδα. Υπάρχουν σύγχρονοι Ελληνες διανοούμενοι που υποστηρίζουν ότι το Βυζάντιο δεν αξίζει να μελετηθεί ιδιαίτερα, ότι δε δημιούργησε τίποτε, ότι είχε σχολιαστές των γραφών κι όχι διανοούμενους. Με μια φράση «δεν ήταν και τίποτε αξιομνημόνευτο».

Νομίζω ότι αυτοί οι Ελληνες είναι πολύ άδικοι με τους βυζαντινούς τους προγόνους. Δεν ήταν μια κοινωνία χωρίς διανοούμενους -αρκεί να δεις τη δουλειά και την πρόοδο της βυζαντινής ιατρικής. Μπορεί να μη συμπαθεί κάποιος τη θρησκεία, αλλά μερικοί από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς όπως οι Καπαδόκες πατέρες, και πολλοί ακόμη, ως το Γρηγόριο τον Παλαμά, ήταν άνθρωποι μοναδικής πνευματικότητας... Υπήρχε έντονη διανόηση και πνευματική ζωή στο Βυζάντιο. Κυρίως δε, στο τέλος των βυζαντινών χρόνων, π.χ. στην Παλαιοντολόγεια περίοδο. Είναι αρκετά περίεργο πως, την ώρα που η αυτοκρατορία συρρικνώνονταν η διανόηση ήταν πιο ανθηρή από ποτέ.

Κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι δεν είχε τέχνη.

Τότε αυτοί δεν πρέπει να ξέρουν τίποτε από τέχνη. Η βυζαντινή τέχνη ήταν από τις μεγαλύτερες σχολές τέχνης παγκοσμίως. Κανένας αρχαίος Ελληνας δε θα μπορούσε να χτίσει την Αγία Σοφία, αυτό απαιτούσε πολύ βαθιά τεχνική γνώση. Κάποιοι, ξέρετε, υποστηρίζουν, ότι η βυζαντινή τέχνη είναι στατική. Δεν ήταν καθόλου στατική, αλλά ήταν μια σχολή τέχνης από τις σημαντικότερες στον κόσμο, που όσο περνά ο καιρός εκτιμάται όλο και περισσότερο, κι όσοι έλληνες διανοούμενοί σας λένε ότι το Βυζάντιο δε δημιούργησε τίποτε, είναι τυφλοί.

Αρα, όσοι χαρακτηρίζουν «απλή μίμηση κι αντιγραφή» τη βυζαντινή τέχνη, μάλλον σφάλουν.

Αν κάνεις κάτι άριστα, μπορείς να το επαναλάβεις άριστα. Αλλά υπήρχαν πάντα διαφορές. Βλέποντας μια εικόνα, μπορούμε τη χρονολογήσουμε -αν ήταν όλες ίδιες αυτό δε θα συνέβαινε. Υπάρχουν συγκεκριμένες παραδόσεις που διατηρούνταν, αλλά η τέχνη αυτή παρουσιάζει μεγάλες διαφορές από αιώνα σε αιώνα. «Κόλλησε» και παρέμεινε η ίδια μετά την πτώση της Τουρκοκρατίας, διότι έλειπαν από τη χώρα σας οι φωτισμένοι χορηγοί.* Η τέχνη των Παλαιολόγων είναι πολύ διαφορετική από την Ιουστινιάνεια. Φυσικά, είχε και αναλογίες, αλλά δεν ήταν μιμητική. Τα πράγματα είναι απλά: οι άνθρωποι που κατατρέχουν το Βυζάντιο ποτέ δεν το μελέτησαν, ξεκίνησαν με προκαταλήψεις εναντίον του. Δε γνωρίζουν τι κατόρθωσε, τι επετεύχθη.


Ελλάδα, Βυζάντιο, σύγχρονη Δημοκρατία

Υποστηρίζεται από ορισμένους ότι το βυζάντιο δεν ήταν Ελληνικό και δεν αποτέλεσε κανενός είδους συνέχεια της αρχαίας Ελλάδας. Δεν είχε δημοκρατία, ή έστω δημοκρατικούς θεσμούς.

Δε νομίζω ότι οι σύγχρονοι έλληνες είναι περισσότερο έλληνες από τους βυζαντινούς. Μέσα στο χρόνο, μες στους αιώνες, οι φυλές δε μένουν καθαρές, υπάρχουν όμως ορισμένα χαρακτηριστικά των πολιτισμών που παραμένουν εθνικά. Οι βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα -που άλλαξε λίγο, αλλά οι γλώσσες αλλάζουν- ενδιαφέρονταν για τη φιλοσοφία και τη φιλοσοφική ζωή πάρα πολύ, ήταν μεν υπήκοοι ενός αυτοκράτορα, αλλά αυτός ο αυτοκράτορας έπρεπε να φέρεται σωστά, γιατί γίνονταν εύκολα λαϊκές εξεγέρσεις. Το χειρότερο που θα μπορούσαν να πουν για το Βυζάντιο είναι πως ήταν, μάλλον, ένα γραφειοκρατικό κράτος. Ομως είχε μια πολύ μορφωμένη γραφειοκρατία, πολύ πιο μορφωμένη από τους γραφειοκράτες του σημερινού κόσμου. Και, τι εννοείτε με τη λέξη «δημοκρατία»; Ηταν όλη η αρχαία Ελλάδα δημοκρατική; Οχι. Θα έλεγα στους Ελληνες που υποστηρίζουν κάτι τέτοιο, να διαβάσουν την ίδια τους την ιστορία, ειδικότερα της κλασσικής Ελλάδας. Εκεί, θα βρουν πολλά να κατακρίνουν... Ποτέ μου δεν κατάλαβα τι ακριβώς σημαίνει «δημοκρατία». Στα περισσότερα μέρη του κόσμου σήμερα, δημοκρατία σημαίνει να σε κυβερνούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι εφημερίδες, η τηλεόραση. Διότι, είναι θεμιτό να έχουμε αυτό που ονομάζεται «λαϊκή ψήφος» αλλά, από τη στιγμή που οι άνθρωποι δεν μπορούν να κρίνουν μόνοι τους -κι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι στο σύγχρονο κόσμο που δε σκέφτονται- τότε μεταφέρουν την εξουσία στα χέρια όσων κατέχουν τα ΜΜΕ, οι οποίοι, με τη δύναμη που έχουν, θα έπρεπε να επιλέξουν το δύσκολο δρόμο και να μορφώσουν όλο τον κόσμο. Πολλοί εξ αυτών, όχι όλοι ευτυχώς, είναι ανεύθυνοι. Δημοκρατία μπορεί να υπάρξει μόνον εάν έχουμε ένα υψηλής μόρφωσης κοινό. Σε μία πόλη σαν την αρχαία Αθήνα υπήρχε δημοκρατία -χωρίς να σκεφτόμαστε πως περνούσαν οι σκλάβοι ή οι γυναίκες-, διότι οι άνδρες είχαν όλοι πολύ καλή μόρφωση. Συνήθως δεν εξέλεγαν τους κυβερνήτες τους, τραβούσαν κλήρο, σα να το άφηναν στα χέρια του Θεού -καμία σχέση με τη βουλή των κοινοτήτων.

Υπήρχε κοινωνικό κράτος στο Βυζάντιο;

Η Εκκλησία έκανε πολλά για τους ανθρώπους. Το Βυζάντιο είχε πλήρη κοινωνική αίσθηση. Τα νοσοκομεία ήταν πολύ καλά, όπως και τα γηροκομεία, τα οποία ανήκαν κυρίως στην Εκκλησία, αλλά όχι μόνο σε αυτήν -υπήρχαν και κρατικά. Ας μη ξεχνάμε ότι ένας από τους πιο υψηλόβαθμους αξιωματούχους του κράτους ήταν ο Ορφανοτρόφος. Σίγουρα η Εκκλησία έπαιξε βασικό κοινωνικό ρόλο. Δεν ήταν απλά ένα καθεστώς ερημιτών που κάθονταν στο Αγιον Ορος -ήταν κι αυτό, αλλά υπήρχε ένα σύστημα από μοναστήρια στις πόλεις. Τα μοναστήρια φρόντιζαν τους Οίκους για τους γέροντες, των οποίων οι μοναχοί μόρφωναν τη νεολαία -κυρίως τα αγόρια γιατί τα κορίτσια μορφώνονταν στο σπίτι- και τα περισσότερα παρείχαν πολύ καλή μόρφωση. Τα κορίτσια του Βυζαντίου είχαν πολλές φορές καλύτερη παιδεία διότι «απολάμβαναν» περισσότερη ιδιωτική, προσοχή. Νομίζω ότι η βαθμολογία που θα δίναμε στο κοινωνικό έργο της Εκκλησίας, στο Βυζάντιο είναι ιδιαίτερα υψηλή.

Και η παιδεία τους, κατά το Μέγα Βασίλειο, όφειλε να στηρίζεται στον Ομηρο, τον «διδάσκαλο των αρετών».

Ηταν γνώστες της αρχαίας ελληνικής Γραμματείας. Είναι αξιομνημόνευτο, ωστόσο, ότι δεν έδιναν μεγάλη σημασία στους Αττικούς Τραγωδούς, αλλά στους λοιπούς ποιητές. Υπάρχει η διάσημη ιστορία μιας ελκυστικής κυρίας, φίλης ενός αυτοκράτορα, που μας διηγείται η Αννα Κομνηνή. Την ώρα που η κυρία περνούσε, κάποιος της φώναξε έναν ομηρικό στίχο, που μιλούσε για την Ελένη στην Τροία, κι εκείνη κατάλαβε το υπονοούμενο. Δεν υπήρχε κανείς λόγος να της εξηγήσει κάποιος, ποιανού ήταν οι στίχοι. Ολα ανεξαιρέτως τα αγόρια και τα κορίτσια ήξεραν τον Ομηρο. Η Αννα Κομνηνή δεν εξηγεί ποτέ τα σημεία στα οποία αναφέρεται στον Ομηρο, όλοι οι αναγνώστες της τα γνώριζαν.

Αμόρφωτοι, δεν υπήρχαν στο Βυζάντιο;

Αλλα ήταν τα προβλήματα της βυζαντινής γραμματείας. Ηταν τόσο καλοί γνώστες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ώστε επηρεάστηκαν στη διαμόρφωση της γλώσσας. Πολλοί ιστορικοί ήθελαν να γράψουν σαν τον Θουκυδίδη, δεν ήθελαν να γράψουν στη γλώσσα που τους ήταν πιο φυσική αλλά στην αρχαία. Η μεγάλη τραγωδία των βυζαντινών γραμμάτων ήταν η εξάρτησή της από την κλασσική γραμματεία. Οχι γιατί δεν γνώριζαν αρκετά, αλλά γιατί γνώριζαν πολύ περισσότερα από όσα ήταν απαραίτητα, για το δικό τους «δημιουργικό» καλό.

Θα θέλατε να ζείτε στο Βυζάντιο;

Δεν ξέρω αν προσωπικά θα ταίριαζα στην εποχή του Βυζαντίου. Αν ζούσα τότε, σκέφτομαι ότι θα αναπαυόμουν σε κάποιο μοναστήρι, ζώντας, όπως πολλοί μοναχοί ζούσαν, μια ζωή διανοούμενου, χωμένος στις θαυμάσιες βιβλιοθήκες που διέθεταν. Δε νομίζω πως θα ήθελα μια ζωή στη βυζαντινή πολιτική, αλλά, είναι πολύ δύσκολο να βρεις μια περίοδο στην παγκόσμια ιστορία στην οποία θα ήθελες να ζήσεις... Ολα εξαρτώνται από το πολίτευμα, την κοινωνία, την τάξη στην οποία γεννιέσαι. Θα ήθελα να ζω στη Βρετανία του 18ου αιώνα αν είχα γεννηθεί αριστοκράτης, αλλιώς δε θα μου άρεσε καθόλου. Είναι πολύ δύσκολο να απαντηθεί το ερώτημά σας.



Εδώ είναι Βαλκάνια...

Η κατάσταση στη Βαλκανική σας ανησυχεί;

Με ενδιαφέρουν πολύ τα Βαλκάνια, είναι ένα μέρος του κόσμου που με «συντροφεύει» πολλά χρόνια, κι έτσι, φυσικά, και ενδιαφέρομαι και θλίβομαι. Δεν γνωρίζω τι μπορεί να φέρει το μέλλον. Ενα από τα πράγματα που με ενοχλεί ελαφρώς στα γηρατειά μου, είναι ότι, θα ήθελα να γνωρίσω τι θα συμβεί σε συγκεκριμένα μέρη του κόσμου -και κυρίως στα Βαλκάνια- σε μερικά χρόνια. Η Ελλάδα θα προχωρήσει, και από τις υπόλοιπες Βαλκανικές χώρες μάλλον και η Βουλγαρία. Αλλά για τη Ρουμανία και την Γιουγκοσλαβία... νοιώθω απελπισμένος όταν σκέφτομαι το μέλλον τους...

Μήπως τα Βαλκάνια πληρώνουν την ιστορία τους, σήμερα;

Κατά κάποιο τρόπο, ναι. Είναι μεγάλο πρόβλημα να έχεις μεγάλη ιστορία. Διότι, έχεις πολύ περισσότερες μνήμες από ότι μπορείς να σηκώσεις. Είναι μια τραγωδία στην περιοχή αυτές οι μνήμες, διότι έχεις να νοιαστείς για πάρα πολλά. Δεν κυλούν εύκολα τα πράγματα, λόγω της αρχαίας, με βαθιές ρίζες, μνήμης.

Πρόσφατα άνοιξε ένας παγκόσμιος διάλογος -και στη χώρα σας- για το κατά πόσον ο Γ' Παγκόσμιος Πόλεμος θα είναι θρησκευτικός.

Ανησυχώ για συγκεκριμένες θρησκείες, με ανησυχούν οι εξτρεμιστές μουσουλμάνοι, οι οποίοι αποτελούν ένα πολύ ρεαλιστικό κίνδυνο για τον πολιτισμό, αλλά η θρησκεία χρειάζεται. Οι άνθρωποι θα νοιώσουν ευτυχέστεροι, λιγότερο χαμένοι, με τη θρησκεία σήμερα. Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορούμε να έχουμε μία παγκοσμία θρησκεία, και οι διάφορες θρησκείες ποτέ δε συμπάθησαν ιδιαιτέρως η μία την άλλη. Η φιλανθρωπία δεν καλύπτει και το γείτονα της διπλανής πόρτας, αν αυτός πρεσβεύει άλλη θρησκεία. Δεν νομίζω, δηλαδή, ότι η θρησκεία θα είναι η σωτηρία, αλλά δεν γνωρίζω και τίποτε που να μπορεί να είναι η σωτηρία. Με τον πληθυσμό να αυξάνεται, είναι πολύ δύσκολο να βελτιωθούν τα δεδομένα της εκπαίδευσης, σε παγκόσμια κλίμακα. Απλώς, ποτέ δε θα υπάρξουν αρκετοί δάσκαλοι στον κόσμο, τουλάχιστον μορφωμένοι δάσκαλοι. Φοβάμαι πως είμαι απαισιόδοξος.


Ορθοδοξία, η αγαπημένη

Πώς βλέπετε την Ορθοδοξία μες σε αυτό τον κύκλο;

Εχω μεγάλο σεβασμό για τα χριστιανικά δόγματα, και κυρίως για την Ορθοδοξία, διότι μόνον η Ορθοδοξία αναγνωρίζει πως η θρησκεία είναι μυστήριο. Οι ρωμαιοκαθολικοί κι οι προτεστάντες θέλουν να τα εξηγήσουν όλα. Είναι άσκοπο να πιστεύεις σε μία θρησκεία, θεωρώντας ότι αυτή η θρησκεία θα σε βοηθήσει να τα καταλάβεις όλα. Ο σκοπός της θρησκείας είναι ακριβώς για να μας βοηθάει να κατανοήσουμε το γεγονός ότι δε μπορούμε να τα εξηγήσουμε όλα. Νομίζω πως η Ορθοδοξία συντηρεί αυτό το πολύτιμο αίσθημα του μυστηρίου.

Μα, χρειαζόμαστε το μυστήριο;

Το χρειαζόμαστε, χρειαζόμαστε αυτήν τη γνώση που λέει πως στο σύμπαν υπάρχουν πολύ περισσότερα από αυτά που μπορούμε να κατανοήσουμε. Χρειαζόμαστε την διανοητική μετριοφροσύνη, κι αυτή απουσιάζει, ειδικά μεταξύ των Δυτικών Εκκλησιαστικών ανδρών.

Αυτό είναι χαρακτηριστικό της σχέσης των ορθοδόξων με τους αγίους τους -ο σεβασμός της ταπεινότητας. Πώς σχολιάζετε το γεγονός ότι αρκετοί άγιοι ανακατεύτηκαν στην πολιτική ή άσκησαν πολιτική;

Ολοι όσοι θέλουν να επηρεάσουν άλλους ανθρώπους ασκούν πολιτική, και είναι πολιτικοί. Πολιτική σημαίνει να προσπαθείς να οργανώσεις την Πόλιν με ένα νέο τρόπο σκέψης. Οι άγιοι είναι πολιτικοί. Ποτέ δεν πίστεψα ότι μπορείς να διαχωρίσεις την πίστη προς τους Αγίους από τη διανόηση. Επιστρέφω σε όσα είπα για τις εκκλησίες. Από τη στιγμή που προσπαθείς να εξηγήσεις τα πάντα, καταστρέφεις ουσιαστικά αυτό που θα έπρεπε να αποτελεί την ανθρώπινη διαίσθηση, αυτή που συνδέει τη διανόηση με τους αγίους και την αίσθηση του Θεού.

Διανόηση, πολιτική και πίστη στα Θεία, λοιπόν, μπορούν να βαδίζουν μαζί;

Αποτελεί παράδειγμα η πόλη σας, η Θεσσαλονίκη. Ηταν πολύ φημισμένη για τους διανοητές της, ειδικά στα ύστερα βυζαντινά χρόνια. Αλλά είχε και βοήθεια από τους στρατιωτικούς της που, όπως ο Αγιος Δημήτριος, που έρχονταν να τη σώσουν στη σωστή στιγμή. Η πίστη στους Αγίους σου δίνει κουράγιο να υπερασπιστείς την πόλη από τις επιθέσεις, όπως έκανε κι ο Αη-Δημήτρης.

Πώς βλέπετε τις άλλες εκκλησίες;

Η ρωμαιοκαθολική εκκλησία ήταν πάντα και πολιτικό ίδρυμα, εκτός από θρησκευτικό, και πάντα ενδιαφερόταν για το νόμο. Πρέπει να θυμόμαστε πως, όταν η ρωμαϊκή αυτοκρατορία κατέρρευσε στη Δύση και ήρθαν τα βαρβαρικά βασίλεια, οι ρωμαίοι άρχοντες χάθηκαν αλλά οι εκκλησιαστικοί άνδρες παρέμειναν, κι ήταν κι οι μόνοι με ρωμαϊκή μόρφωση. Οπότε, αυτοί χρησιμοποιήθηκαν από τους βάρβαρους βασιλείς για να εφαρμόσουν το νόμο. Ετσι, η Δυτική Εκκλησία «ανακατεύτηκε» με το νόμο. Τον βλέπεις το νόμο στη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία: θέλει να είναι όλα νομικά κατοχυρωμένα. Στο Βυζάντιο -και είναι ενδιαφέρον πώς μετά την τουρκική κατάκτηση τα υποστρώματα παραμένουν- η Εκκλησία ενδιαφέρεται μόνον για τον Κανόνα, το νόμο των γραφών. Δεν έχει την επιθυμία να καθορίσει τα πάντα. Στις δυτικές Εκκλησίες που αποσχίστηκαν από τη ρωμαιοκαθολική, η ανάγκη του νόμου, του απόλυτου καθορισμού, έχει κληρονομηθεί. Εχει πολύ ενδιαφέρον να μελετήσει κανείς -και μελετώ εδώ και καιρό- το διάλογο ανάμεσα στην Αγγλικανική Εκκλησία του 17ου αιώνα και την Ορθόδοξη. Οι Αγγλικανοί ήταν ιδιαίτερα ανάστατοι διότι δεν μπορούσαν να καταλάβουν τι πίστευαν οι Ορθόδοξοι σχετικά με την μεταβολή του οίνου και του άρτου σε αίμα και σώμα. Οι Ορθόδοξοι έλεγαν «είναι μυστήριο, που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε. Πιστεύουμε ότι γίνεται, αλλά το πώς δεν το γνωρίζουμε». Οι Αγγλικανοί -όπως κι οι ρωμαιοκαθολικοί- ήθελαν μια καθαρή εξήγηση. Αυτή είναι η τυπική διαφορά των Εκκλησιών και γι'αυτό ακριβώς αγαπώ τους Ορθοδόξους.

Τι γνώμη έχετε για τους νεοέλληνες;

Υπάρχει ακόμη ζωντανή στο λαό αυτή η γρήγορη κατανόηση των πραγμάτων και των καταστάσεων. Υπάρχει έντονη επίσης, η άλλη ποιότητα των Βυζαντινών: η ζωηρή περιέργεια. Και οι νεοέλληνες έχουν, όπως είχαν κι οι Βυζαντινοί, αντίληψη της σημασίας τους στην ιστορία του πολιτισμού. Ολα αυτά δείχνουν μία ιστορική ενότητα, άλλωστε κανείς λαός δεν διατηρεί όλα τα χαρακτηριστικά του απείραχτα. Πολλά εξαρτώνται από τη γλώσσα, που είναι ο καλύτερος τρόπος συντήρησης της παράδοσης. Η γραμματεία του Βυζαντίου πληγώθηκε από τη σχέση της με την αρχαία γραμματεία. Ευτυχώς, οι νεοέλληνες έχουν τη δημοτική που επέτρεψε στην νεοελληνική γραμματεία να προχωρήσει, να εξελιχθεί μ' έναν τρόπο που οι βυζαντινοί δεν κατάφεραν, με εξαίρεση την κρητική λογοτεχνία και το Διγενή. Τα μεγάλα βυζαντινά αριστουργήματα ήταν μάλλον λαϊκά.


Βόλτα στον Κήπο και Ιστορίες Ποίησης**

Πρωτογνώρισα το Σεφέρη όταν ήμουν στην Ελλάδα, αμέσως μετά τον πόλεμο. Οταν ήρθε πρεσβευτής στο Λονδίνο, τον έβλεπα πολύ συχνά. Εκείνη την εποχή, περνούσα πολύ καιρό σε ένα νησί στη Δυτική Ακτή της Σκωτίας, με πολύ μαλακό κλίμα λόγω του Ρεύματος του Κόλπου. Μια αλέα με φοινικιές οδηγούσε στο σπίτι μου. Ηρθε κι έμεινε μαζί με τη γυναίκα του. Ο καιρός ήταν υπέροχος, όπως συμβαίνει συχνά εκεί, και μου είπε «Είναι πιο όμορφα κι από τα ελληνικά νησιά» -κάτι πολύ ευγενικό εκ μέρους του. Είχαμε τακτική αλληλογραφία μέχρι το θάνατό του... Οταν έφυγε από το Λονδίνο για την Αθήνα, μου χάρισε την κάβα του, μια κάβα αποτελούμενη αποκλειστικά από ούζο και ρετσίνα. Ακόμη δεν έχω πιει όλο το ούζο, έχω... Είχε πει ότι 'Οι Κέλτες είναι οι ρωμιοί του Βορρά', ναι, το διασκέδαζε να κάνει τέτοια σχόλια. Αν κι εδώ έχει αρκετό δίκαιο...

Ο Καβάφης είναι από τους μεγαλύτερους ποιητές του κόσμου, και μάλιστα πρωτότυπος... Εκείνον που δε μπορώ να διαβάσω είναι ο Καζαντζάκης, τον γνώριζα προσωπικά, αλλά δεν μπορώ να τον διαβάσω, ποτέ δε μου άρεσε για να είμαι ειλικρινής. Μ' αρέσει ο Ελύτης και πότε-πότε βρίσκω κάτι σημαντικό στο Σικελιανό. Τους νεώτερους δεν τους γνωρίζω, σταμάτησα να παρακολουθώ, κι όπως ξέρετε ανήκω σε μια πολύ παλιά γενιά.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Οι βυζαντινοί αγιογράφοι δε μας είναι γνωστοί, διότι ο δημιουργός του ναού θεωρούνταν ο χορηγός, εκείνος που έδινε τα χρήματα και βεβαίως είχε άποψη επί του συνόλου. Σε ελάχιστες περιπτώσεις γνωρίζουμε το όνομα ενός αγιογράφου ή αρχιτέκτονα, στους έντεκα αιώνες του Βυζαντίου, αλλά σχεδόν πάντα μας είναι γνωστό το όνομα του χορηγού.

** Ο σερ Στήβεν μας ξενάγησε στον κήπο του σπιτιού του, μετά τη συνέντευξη, μιλώντας ελεύθερα, για τους αγαπημένους Ελληνες φίλους του. Η κουβέντα ήταν σχεδόν ολόκληρη «off the record», εκτός των αποσπασμάτων που δημοσιεύονται εδώ, τα οποία εν γνώσει του ειπώθηκαν «on camera», καθώς μας έδειχνε το αρχαιότερο δέντρο του κήπου του.

http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/r ... rview.html