Η εκδίκηση στον Όμηρο.

Απάντηση
Άβαταρ μέλους
karipis
"Δεν παίζεται" Ιδεογραφίτης
"Δεν παίζεται" Ιδεογραφίτης
Δημοσιεύσεις: 3251
Εγγραφή: Σάβ 26 Ιαν 2008, 16:15
Φύλο: Άνδρας
Τοποθεσία: Θεσσαλονίκη για, μεσ' τη μέση λέμε!
Επικοινωνία:

Η εκδίκηση στον Όμηρο.

Δημοσίευση από karipis » Παρ 29 Φεβ 2008, 16:35

Η «ΕΚΔΙΚΗΣΗ» ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ

(ΜΕΡΙΚΕΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΚΔΙΚΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ — ΘΕΙΑ ΔΙΚΗ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ)

Επαναλαμβάνουμε, ότι η εκδίκηση του αίματος είναι καθήκον απόλυτο. Για να εκπληρωθεί δεν είναι αναγκαίο η δολοφονία να έχει γίνει από άνθρωπο. Παραμένει το ίδιο επιτακτική και όταν
ο ένοχος είναι ένα ζώα ή ακόμη, ένα άψυχο αντικείμενο, που κάλεσε κάποιο τυχαίο θάνατο.
Το ζώο που προκάλεσε το φόνο πρέπει ναι σκοτωθεί. Αν ζώο άγριο, πρέπει η οικογένεια του παθόντος, για ναι μην ατιμαστεί, να το καταδιώξει. Το πιο εύκολο είναι να προσφέρει μια ανταμοιβή σε όποιον το σκοτώσει. Αν είναι οικιακό ζώο, υπεύθυνος τότε είναι ιδιοκτήτης, που για να απαλλαχτεί της ευθύνης, πρέπει να παραδώσει το ζώο στην οικογένεια του παθόντος. Χρειάζεται, όμως, να προσέξει. Γιατί για ν’ απαλλαγεί της ευθύνης, είναι απαραίτητο η ενοχή του ζώου ν’ αναγνωριστεί δημόσια. Στην Αθήνα, λοιπόν, ακόμη και στην κλασσική εποχή, το ζώο οδηγείται στο πρυτανείο, ενώπιον του βασιλιά, που περιστοιχίζεται από τους βασιλιάδες των φυλών. Ύστερα από μια επίφαση διαδικασίας, ανακηρύσσεται ένοχο και παραδίδεται στον παθόντα.
Η διαδικασία είναι ανάλογη και στην περίπτωση που ένοχος είναι άψυχο αντικείμενο. Ο εκδικητής το φέρνει μπροστά στο πρυτανείο. Το όργανο του θανάτου, δοκάρι, πέτρα, εργαλείο, κηρύσσεται ένοχο. Εξορίζεται, δηλαδή ρίχνεται έξω από τα σύνορα ή στη θάλασσα.
Έτσι διαδραματίζονται τα πράγματα, όταν ό ένοχος δεν είναι ένα ανθρώπινο ον. Αλλά δεν τελειώσαμε μ’ αυτή την τεχνική της εκδικήσεως. Πρέπει να διερωτηθούμε, για το τι θα συνέβαινε στην περίπτωση, που ο παθών δεν ήταν άνθρωπος, οπότε την υπόθεσή του υποχρεωτικά θα την υποστήριζαν τα μέλη της οικογενείας του, αλλά ένα θείο ον ή ένα όν αφιερωμένο στη θεότητα, πράγμα που ήταν το ίδιο.
Μας χρειάζεται ν’ αναφέρουμε εδώ, εξ αιτίας του αρχαϊκού και γραφικού χαρακτήρα της, μια πατροπαράδοτη αθηναϊκή τελετή, την τελετή των Βουφονίων.
Ύστερα από το θερισμό, αφιέρωναν στο βωμό του Πολιέως Διός στην Ακρόπολη, γλυκά, τυρί και κριθάρι, τις απαρχές της τελευταίας συγκομιδής. Οδηγούσαν βόδια κοντά στο βωμό. Το πρώτο βόδι που άγγιζε τις προσφορές χτυπιόταν αμέσως με τσεκούρι από έναν ιερέα, που τον ονόμαζαν για τον λόγο αυτό «σφαγέα των βοδιών» . Αυτή η πράξη εθεωρείτο εκ παραδόσεως σαν δολοφονία, δολοφονία ενός θείου όντος, γιατί το βόδι καταβροχθίζοντας τις απαρχές που ήταν αφιερωμένες στο θεό, είχε αφομοιωθεί μαζί του, με το πνεύμα του σπόρου ή του ίδιου του Πολιέως Διός. Ο ιερέας, τότε, πετούσε το τσεκούρι μακριά και τρεπόταν σε φυγή.
Αμέσως μετά, άρχιζε η διαδικασία της εκδικήσεως. Πήγαιναν στο πρυτανείο, μπροστά στο βασιλιά, όπου άρχιζε ένα είδος ανακρίσεως. Ο βασιλιάς κήρυσσε ένοχο το τσεκούρι, που ριχνόταν τελετουργικά έξω από τα όρια της πόλεως.
Στην πραγματικότητα, κάθε προσβολή των θεών και ιδιαίτερα των θεών της πόλεως, δηλαδή κάθε προσβολή που στρεφόταν εναντίον της περιουσίας τους, των κατοικιών τους, των ιερέων τους, των θεραπόντων τους ή ακόμη κάθε παραβίαση σοβαρή είτε τελετουργικών διαδικασιών είτε όρκου που δινόταν στ’ όνομά τους, απαιτεί εκδίκηση. Συχνά ο θεός εκδικείται προσωπικά. Έτσι κάνει ό Απόλλωνας στην αρχή της Ιλιάδας. Ρίχνει θανατικό στους Αχαιούς, πάνω στο θυμό του, για την αδικία που έκανε ό Αγαμέμνονας στον ιερέα του Χρύση. Πρέπει, όμως, να εξαγοραστεί η οργή του θεού, για να σταματήσει η θεία εκδίκηση. Στην περίπτωση του Αγαμέμνονα, ύστερα από συμβουλή του μάντη Κάλχα, ο βασιλιάς των βασιλιάδων, πετυχαίνει την επανασυμφιλίωση, θυσιάζοντας εκατό βόδια.
Αλλά είναι φανερό, ότι ο Αγαμέμνονας, λόγω της υψηλής θέσεως του, είναι ένας προνομιούχος. Ο κανόνας που συνήθως ακολουθείται, είναι: ό ένοχος παραδίδεται στη θεότητα. Εφαρμόζεται η θεοδικία. Ο Τζ. Γκλωτζ, σωστά είδε ότι η αρχαία θεοδικία δεν είναι μια αποφασιστική δοκιμασία, μια μεσαιωνική δίκη, αλλά μα απλή «αφιέρωση», μια εναπόθεση στη διάθεση της θεότητας που δέχτηκε την προσβολή. Ύστερα απ’ αυτό η θεότητα συμπεριφέρεται στον άνθρωπο, που της παρέδωσαν, κατά τον τρόπο που κρίνει σκόπιμο. Μπορεί να τον αφήσει να καταστραφεί, αλλά μπορεί, αν θέλει, να τον σώσει. Ιδιότητα από την οποία προήλθε προοδευτικά, με την εξέλιξη των ηθικών ιδεών, η πίστη σε μια θεία κρίση.
Η θεοδικία, η εναπόθεση στη θεία κρίση, φαίνεται ότι υπήρξε στην πρωτόγονη Ελλάδα, ένα μέσο που το χρησιμοποιούσαν συνήθως για την εκτέλεση των οικογενειακών αποφάσεων. Ο πατέρας της οικογένειας, που δεν θέλει να χύσει αίμα της οικογένειάς του, προτιμάει να εγκαταλείψει στους θεούς τον ένοχο που όφειλε να καταδικάσει και ιδιαίτερα την κόρη που είχε φέρει στο σπίτι ένα παιδί εξώγαμο. Οι ηρωίδες του μύθου, Δανάη, Λύγη, Σεμέλη, Ροιώ, κλείστηκαν μαζί με τα παιδιά τους σε μια λάρνακα και πετάχτηκαν στην θάλασσα. Ο Κύκνος, ό βασιλιάς των Κολωνών στην Τρωάδα, βάζει σ’ ένα μπαούλο τον γυιό του Τέννη, πού κατηγορήθηκε για απόπειρα βιασμού από τη μητριά του και τον ρίχνει στα κύματα. Στη Ρώμη οι πατροκτόνοι κλείνονταν σ’ ένα πέτσινο σάκκο και ρίχνονταν στ’ νερό. Η ίδια τύχη επιφυλασσόταν σ’ όσους πρόσβαλαν τη θρησκεία. Στην Ελλάδα, η κανονική διαδικασία της εκδικήσεως για τα εγκλήματα εναντίον των θεών, είναι η θεοδικία. Οι εκτελεστές της είναι αντιπρόσωποι του θεού, δικαστικοί, άρχοντες, ιερείς και απλοί μάρτυρες ακόμη, όταν πρόκειται για παραβίαση όρκου. Γιατί η εκδίκηση σ’ αυτή την περίπτωση κρατάει ακόμη το βασικό χαρακτηριστικό της ατομικής πράξεως.
Η θεοδικία, η εναπόθεση του ενόχου στο θεό, εκτελείται με δυο διαφορετικούς τρόπους.
Σε ορισμένες περιπτώσεις ο ένοχος γκρεμίζεται από το ύψος ενός βράχου ή ρίχνεται σε μια χαράδρα, σ’ ένα «στόμιο του Άδου». Αυτός ο τρόπος της εκτελέσεως διατηρήθηκε στην κλασσική εποχή στις ιερές πόλεις, ιδιαίτερα στην Ολυμπία και στους Δελφούς. Ένας νόμος της Ηλείας καθόριζε, παραδείγματος χάρη, να ρίχνουν από το όρος Τυφαίον, κάθε γυναίκα που θα περνούσε τον Αλφειό, για να παρευρεθεί στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Στους Δελφούς ο Αίσωπος, κατηγορούμενος για ιεροσυλία, γκρεμίστηκε από τον βράχο Υάμπεια, μια από τις κορυφές του Παρνασσού. Στη διάρκεια του δεύτερου ιερού πολέμου, ο αρχηγός των Ιεροσύλων Φιλόμηλος, ρίχτηκε σε μια χαράδρα.
Τις περισσότερες φορές έριχναν τον ένοχο από έναν απόκρημνο βράχο που δέσποζε στη θάλασσα. Η αρχαία Ελλάδα γνώρισε πολλούς απ’ αυτούς τους «βράχους γκρεμίσματος». Τέτοιοι είναι οι Σκιρωνίδες πέτρες στα Μέγαρα ή η απόκρημνη ακτή του Θορικού στην Αττική. Ο πιο διάσημος «βράχος γκρεμίσματος» είναι της Λευκάδας, που τον δόξασε η ανάμνηση της Σαπφώς. Διαβάζουμε στην Οδύσσεια την περιγραφή μιας θεοδικίας, που ενδιαφέρει ακριβώς αυτή την τοποθεσία.
Ο Οδυσσέας, μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο συζητεί με τον Εύμαιο. Βεβαιώνει τον σκεπτικό οικοδεσπότη του, παίρνοντας όρκο και φέρνοντας μάρτυρες τον Δία και τους θεούς, ότι ό Οδυσσέας θα επέστρεφε γρήγορα και θα έπαιρνε εκδίκηση από τους μνηστήρες. Για να βεβαιώσει τον όρκο του που τον αφιερώνει στη θεία εκδίκηση‚ στην περίπτωση που αποδειχτεί ψεύτης, ο ήρωας κάνει στον συζητητή του την επόμενη πρόταση:

«Μόνο έλα, στοίχημα να βάλουμε, κι ας είναι απάνωθέ μας
οι αθάνατοι που ζουν στον Όλυμπο και για τους δυο μαρτύροι:
Αν τύχει και διαγείρει ο αφέντης σου στο σπίτι τούτο πίσω,
ρούχα να βάλω δώσε απάνω μου, χλαμύδα και χιτώνα,
και πέρα στο Δουλίχιο στείλε με σαν που ποθεί η καρδιά μου·
μα αν δεν γυρίσει πίσω ο αφέντης σου, καθώς σου λέω, να βάλεις
τους δούλους σου από βράχο τρίψηλο να με γκρεμίσουν κάτω
για να φοβάται κι άλλος ζήτουλας ψευτιές να κατεβάζει».

Αυτό, πού με λίγα λόγια προτείνει ο Οδυσσέας εδώ, είναι να υποστεί τη θεία δίκη, στην οποία υπόκεινται όλοι όσοι προσβάλλουν τούς θεούς, δίνοντας έναν ψεύτικο όρκο. Ο Εύμαιος δεν έχει, εννοείται, κανένα δικαίωμα ζωής ή θανάτου πάνω σε οιονδήποτε άνθρωπο. Όμως υπήρξε ο μάρτυρας του όρκου που έδωσε ο Οδυσσέας. Επιφορτίζεται, λοιπόν, να γίνει, αν χρειαστεί, το όργανο της Θείας εκδικήσεως. Ο Εύμαιος, είναι αλήθεια, δεν δέχεται το στοίχημα για να μην παραβιάσει τις αρχές της φιλοξενίας.
Η θεοδικία, η «εναπόθεση» του ενόχου στο θεό, είναι, λοιπόν, η οφειλόμενη στους προσβεβλημένους θεούς διαδικασία της εκδικήσεως. Διαδικασία αναπόφευκτη, καθήκον απόλυτο, μα επίσης καθήκον φοβερό, όπως το καθήκον της εκδικήσεως ανάμεσα σε οικογένειες. Γιατί, για μια ακόμη φορά, η εκδίκηση, είτε αφορά Θεούς, είτε αφορά ανθρώπους, κινδυνεύει να γίνει μια ατέλειωτη αλυσίδα φόνων. Είδαμε τα τεχνάσματα που χρησιμοποίησαν για να σπάσουν αυτή την αλυσίδα στον τομέα των ανθρωπίνων σχέσεων. Όταν πρόκειται για μια εκδίκηση που ασκείται στο όνομα των θεών, οφείλει να φοβάται κανείς ότι οι δράστες θα υποστούν τις συνέπειες του μεταθανάτιου μίσους, που είναι σε θέση να εξαπολύσει τις Ερινύες εναντίον τους και εναντίον της πόλεως.
Μέσα στα πλαίσια αυτού του φυσικού και νόμιμου φόβου, πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τις αξιόλογες και στην πρώτη ματιά παράδοξες προφυλάξεις, με τις οποίες είναι συχνά τυλιγμένη η εκτέλεση της Θεοδικίας.
Οι αφηγήσεις των μυθικών θεοδικιών μας πληροφορούν, π.χ., ότι τα θύματα που ρίχνονταν από τον βράχο, συχνά σώζονταν από ένα δίχτυ. Μαθαίνουμε, ακόμη, ότι στον βράχο της Λευκάδας, έδεναν στο σώμα του ενόχου πουλιά, που με το πέταγμά τους και τα τινάγματα των φτερών τους, μαλάκωναν την πτώση σου. Ταυτόχρονα, κάτω από τον βράχο, περίμεναν το θύμα βάρκες τοποθετημένες κυκλικά, για να το βοηθήσουν, ύστερα από την αναπόφευκτη βουτιά. Αυτή η διαδικασία δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Η πτώση, που δεν συνοδευόταν από θάνατο, μπορούσε να σημαίνει, ότι ο θυμός του θεού είχε κατασιγάσει. Από την άλλη μεριά, Κανείς δεν είχε να φοβηθεί πια, από τα μετά θάνατον αντίποινα του θύματος.
Αυτή η τελευταία παρατήρηση μάς οδηγεί λογικά στην συμπλήρωση αυτής της εξετάσεως των ιδιαίτερων περιπτώσεων της εκδικήσεως.
Το γκρέμισμα από τον βράχο δεν είχε, πράγματι, πάντα σκοπό ναι παραδώσει έναν ένοχο στη θεότητα, για να κατευνάσει το θυμό της. Συνέβαινε ορισμένες φορές να γίνεται εθελουσίως. Δεν ήταν σ’ αυτή την περίπτωση, παρά μια αυτοκτονία, που έπαιρνε τη μορφή της εκδικήσεως και η οποία συναντιέται στους περισσότερους πρωτόγονους πολιτισμούς.
Παρουσιάζονταν, πράγματι, περιπτώσεις, που ο παθών, μην έχοντας καμιά ελπίδα ναι πετύχει ικανοποίηση, από κάποιον εχθρό, αποφάσιζε ναι πεθάνει, εξαπολύοντας έτσι εναντίον του σαν μεγάλη κατάρα, την παντοδύναμη και εκδικήτρια σκιά του. Ο Αίας, πριν ριχτεί πάνω στο ξίφος του επικαλείται, Κατά τον Σοφοκλή, τις Ερινύες εναντίον των Ατρειδών και όλης της στρατιάς. Ο Πλούταρχος μας αφηγείται, πολλές φορές, ιστορίες αυτοκτονίας εκδικητών. Την αυτοκτονία της ορφανής Χάριλας στους Δελφούς, η οποία επειδή κακοποιήθηκε από τον βασιλιά, αποφασίζει να κρεμαστή, επισύροντας πάνω στη χώρα την πείνα και το θανατικό. Την αυτοκτονία των κοριτσιών του Σκέδασου, στα Λεύκτρα, που έχοντας βιαστεί από τους Σπαρτιάτες σκοτώθηκαν, ρίχνοντας την κατάρα στην πατρίδα των ενόχων. Την αυτοκτονία του Αργίτη Μέλισσου, ό οποίος αφού ζήτησε μάταια επανόρθωση από την Κόρινθο, για την δολοφονία του γυιού του, επικαλέστηκε την βοήθεια των θεών και γκρεμίστηκε από το ύψος ενός βράχου. Πολλά τέτοια μυθικά «γκρεμίσματα», όπως της Βριτόμαρτης στην Κρήτη ή της Ινώς - Λευκοθέας στα Μέγαρα, συχνά εξηγήθηκαν σαν αυτοκτονίες εκδικήσεως που προκλήθηκαν από κάποιο διωγμό.
Αυτή η απελπισμένη μέθοδος εκδικήσεως δια της αυτοκτονίας, μας διαφωτίζει για την βαθύτερη έννοια όλης της διαδικασίας της εκδικήσεως του αίματος. Αυτή η διαδικασία είναι η θέληση του θεοποιημένου νεκρού, ενδεχομένως η θέληση των ίδιων των θεών, που την αξιώνουν και την κατευθύνουν. Οι ζωντανοί εκτελεστές δεν μπορούν, παρά να πειθαρχήσουν στη θέλησή του, αδιάφορο αν μερικές φορές χρησιμοποιούν κατά την εκτέλεση της θελήσεως αυτής ορισμένα τεχνάσματα. Αυτά, άλλωστε, όπως είδαμε, τα χρησιμοποιούν συχνά. Γιατί έτσι το θέλει η διατήρηση της τάξεως και της ειρήνης. Πράγμα που εξηγεί την προοδευτική και όλο περισσότερο πιεστική επέμβαση της πόλεως.
Επέμβαση που θα έρθει να δικαιολογήσει με την σειρά της την πρόοδο της ηθικής και θρησκευτικής σκέψεως, που ο Αισχύλος στις Ευμενίδες θα την τοποθετήσει κάτω από την εξουσία του Απόλλωνα και της Αθηνάς.
Οι θεοί του Ομήρου, είναι αλήθεια, δεν εμφανίζονται καθόλου έτοιμοι γι’ αυτό το ρόλο. Η έφεση για Τη δικαστική τους αποστολή δεν θα εκδηλωθεί, παρά μόνο με τον Ησίοδο, ο οποίος ζευγαρώνει τον Δία με την Θέμιδα, μητέρα της Ευνομίας, της Δικαιοσύνης και της Ειρήνης.

ΠΗΓΗ: Η καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου, Αιμίλιου Μιρώ, εκδ. Παπαδήμα.
Απάντηση

Επιστροφή στο “Μυθολογία”