ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΝ Β΄

ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΝ Β΄

Κεφάλαιον 1

Ο φιλόσοφος αναφέρει τα δυο είδη της αρετής, τη διανοητική και την ηθική αρετή. Η διανοητική αποκτάται με τη διδασκαλία και ολοκληρώνεται με την εμπειρία και τον χρόνο, ενώ την ηθική (την οποία συσχετίζει ετυμολογικά με το έθος) δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο· απλώς υπάρχει σ’ αυτόν η προδιάθεση να τη δεχτεί και με τον εθισμό να την ολοκληρώσει. Υπάρχουν ιδιότητες που έχουμε από τη φύση· γι’ αυτές έχουμε πρώτα μέσα μα ς τη δυνατότητα της ανάπτυξής τους και κατόπιν τις αναπτύσσουμε, ώστε να ολοκληρωθούν. Ο φιλόσοφος ενισχύει την άποψή του με το παράδειγμα των αισθήσεων. Αντίθετα όμως συμβαίνει με τις αρετές. Αυτές πρώτα τις εξασκούμε και κατόπιν τις κατακτούμε, όπως γίνεται και με τις τεχνικές δεξιότητες – ενασχολήσεις, π.χ. με την περίπτωση του οικοδόμου και του κιθαριστή. Με τον ίδιο τρόπο γινόμαστε δίκαιοι, σώφρονες, ανδρείοι. Ο Αριστοτέλης, για να ενισχύσει τη θέση του ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο, χρησιμοποιεί το επιχείρημα του νομοθέτη το οποίο αντλεί από τον χώρο της πολιτικής. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη στόχος του νομοθέτη είναι με τον εθισμό στην άσκηση να κάνει τους πολίτες καλύτερους, σημείο από το οποίο εξαρτάται η διαφορά ενός καλού πολιτεύματος από ένα λιγότερο καλό. Για να ενισχύσει ακόμη περισσότερο την άποψή του αναφέρει το παράδειγμα του κιθαριστή και του οικοδόμου. Από τον σωστό τρόπο με τον οποίο ο καθένας τους ασκείται γίνεται πετυχημένος ή λιγότερο πετυχημένος. Επειδή έτσι συμβαίνει, ο δάσκαλος είναι απαραίτητος και ο ρόλος της παιδείας ουσιαστικός. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι αυτό που συμβαίνει στις τέχνες συμβαίνει και στις αρετές. Οι κοινωνικές σχέσεις κάνουν τους ανθρώπους δίκαιους ή άδικους, ενώ ο τρόπος που αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες τους κάνει ανδρείους ή δειλούς. Το ίδιο συμβαίνει και με τις ορέξεις: ανάλογα με τον τρόπο που τις αποφεύγουν ή τις δαμάζουν χαρακτηρίζονται οι σώφρονες και πράοι και διαχωρίζονται από τους ακόλαστους και οργίλους. Ανάλογα λοιπόν με την ποιότητα των ενεργειών διαμορφώνονται και οι έξεις, τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Γι’ αυτό πρέπει από μικρός κανείς με τη βοήθεια της παιδείας να ασκείται για να αποκτήσει σωστές συνήθειες.

Κεφάλαιον 2

Ποιες πράξεις οδηγούν στην αρετή; Είναι ολέθρια τόσο η μεγάλη έλλειψη, όσο και η μεγάλη υπερβολή. Η τήρηση όμως του μέτρου διασώζει την αρετή. Στο κεφάλαιο αυτό υπάρχει εν σπέρματι η θεωρία περί μεσότητας. Η επανάληψη μιας ενέργειας (π.χ. αποχή από τις ηδονές όσον αφορά τη σωφροσύνη ή περιφρόνηση των κινδύνων όσον αφορά την ανδρεία) αρχικά εμφανίζεται δύσκολη, αλλά αφού γίνουμε ανδρείοι και σώφρονες, αντιμετωπίζουμε τότε τους κινδύνους ευκολότατα. Η άσκηση, λοιπόν, της αρετής κατ’ αρχάς μεν είναι δύσκολη, κατόπιν όμως εύκολη. Τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα είναι τεκμήριο (αποτελούν και αντικείμενο) της ηθικής αρετής. Η παιδεία κάνει τον άνθρωπο ικανό να ενεργεί σωστά και ευχάριστα. Η αρετή έχει να κάνει άμεσα με τις ηδονές και τις λύπες που συνοδεύουν τις πράξεις μας. Αυτό το διαπιστώνουν και οι τιμωρίες. Η επιδίωξη της ηδονής και η αποφυγή της λύπης είναι οι κύριες πηγές των φαύλων έργων. Η λύπη είναι η θεραπεία των κακών πράξεων. Άλλωστε, ακόμη και κίνητρα πράξης άλλα από την ηδονή – το ευγενές και το χρήσιμο – έχουν αποτέλεσμα την ηδονή. Η τάση μας να νιώθουμε ηδονή με ορισμένα αντικείμενα υπάρχει μέσα μας εκ γενετής. Έχουμε δηλαδή την τάση ν κρίνουμε όλες τις πράξεις με βάση τον ευχάριστο ή οδυνηρό τους χαρακτήρα. Δύσκολο είναι να καταπολεμήσουμε την ηδονή απ’ ό,τι το θυμό, και η κατανίκησή της είναι το θεμελιακό αντικείμενο της αρετής. Ωστόσο, δεν πρέπει να υποστηρίξουμε ότι η αρετή είναι απαλλαγή από την ηδονή και τη λύπη. Οι τάσεις προς την ηδονή και τη λύπη δεν πρέπει να καταπνίγονται, αλλά αντίθετα να διαπλάθονται έτσι ώστε να λάβουν το κατάλληλο σχήμα. Πρέπει να μάθουμε να αισθανόμαστε ηδονή με σωστό τρόπο και στον σωστό χρόνο.

Κεφάλαιον 3

Για την αρετή δεν απαιτούνται μόνον έργα, αλλά και περιεσκεμμένη απόφαση. Στις τέχνες αρκεί μόνο το ίδιο το παραγόμενο προϊόν, αλλά στην αρετή δεν έχει αξία μόνο το αποτέλεσμα αλλά και στο πώς ενεργεί ως προς την κατεύθυνση της αρετής. Θέλει περιεσκεμμένη απόφαση, καθώς ο ενεργών πρέπει 1) να γνωρίζει τι πράττει, 2) να επιλέγει την πράξη για χάρη της ίδιας της πράξης και 3) να ακολουθεί μια σταθερή ψυχική διάθεση.

Κεφάλαιον 4

Τι είναι αρετή; Οι αρετές δεν είναι ούτε πάθη (π.χ. Επιθυμία, οργή, φόβος, θάρρος κτλ.), ούτε δυνάμεις (οι δυνατότητες που μας κάνουν επιδεκτικούς για τα πάθη αυτά), ούτε έξεις (εκείνες που μας περιάγουν, ως προς τα πάθη, σε μια καλή ή κακή κατάσταση). Έτσι επισύρεται ο ψόγος και ο έπαινος όχι ως προς τα πάθη, αλλά ως προς τις αρετές / κακίες. Πρέπει να μην είμαστε λ.χ. ρωμαλέοι, αλλά αγαθοί, γιατί το να είμαστε μόνο ρωμαλέοι αυτό είναι κάτι αόριστο, το να είναι κανείς αγαθός , θέλει προαίρεση.

Κεφάλαιον 5- 6

Αρετή είναι η ορθή ψυχική κατάσταση και η ορθώς δρώσα. Η εξέταση της μεσότητας εν γένει. Η αρετή ως μεσότητα. Αρετή υπάρχει σε όλα τα όντα (άψυχα και έμψυχα). Ειδικά για τον άνθρωπο η αρετή αφενός τον κάνει τέλειο, αφετέρου τον βοηθάει να επιτελεί με σωστό τρόπο το έργο που είναι προορισμένο γι’ αυτόν. Ο Αριστοτέλης δέχεται ότι σε κάθε πράγμα, σε κάθε γεγονός υπάρχει το μέσο που, όταν ορίζεται με αντικειμενικά κριτήρια, είναι ένα και το ίδιο για όλους. Όταν όμως ορίζεται με υποκειμενικά είναι διαφορετικό και εξαρτάται από την ειδική περίπτωση που κάθε φορά ορίζεται. Η τέχνη και η φύση στοχεύουν στο μέσο. Το ίδιο συμβαίνει και με την ηθική αρετή. Ο φιλόσοφος δίνει περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη, γιατί θέλει να διευκρινίσει τη σημασία του όρου «μεσότητα». Μέσα απ’ αυτόν διατυπώνει έναν νέο διευρυμένο ορισμό της αρετής. Ο Αριστοτέλη, αφού ολοκλήρωσε τη διερεύνηση του «μέσου», δίνει τον ολοκληρωμένο ορισμό της αρετής. Η αναισχυντία λ.χ. είναι αδικαιολόγητη έλλειψη ντροπής. Η κλοπή αδικαιολόγητη υπερβολή στην απόκτηση πλούτου. Η μοιχεία είναι κακή από μόνη της. Δεν μας αφορά με ποια γυναίκα πάει κανείς. Ούτε η σωφροσύνη επιδέχεται υπερβολή και έλλειψη, αφού είναι αρετή από μόνη της. Η μεσότητα εναντιώνεται στην υπερβολής ή έλλειψης, όπως δεν υπάρχει υπερβολή ή έλλειψη μεσότητας.

Κεφάλαιον 7

Η σκέψη των επιμέρους είναι πιο κοντά στην αλήθεια. Η σκέψη των γενικών είναι σκέψη στο κενό. Γι’ αυτό η θεωρία της μεσότητας θα εκτεθεί εφαρμοσμένη στις καθ’ έκαστον αρετές.
- Μεσότητα ως προς τα χρήματα: γενναιοδωρία (έλλειψη: ασωτία, υπερβολή: φιλαργυρία).
- Μεσότητα ως προς τον πλούτον:μεγαλοπρέπεια (έλλειψη: μικροπρέπεια, υπερβολή: απειροκαλία ή χυδαιότητα).
- Μεσότητα μεταξύ πόθου προς τις τιμές και της περιφρόνησης προς αυτές: μεγαλοψυχία (έλλειψη: μικροπρέπεια, υπερβολή: είδος αλαζονείας).
Γενναιοδωρία <-> μεγαλοψυχία
Μεγαλοπρέπεια  φιλοδοξία
- Μεσότητα ως προς την οργή: πραότητα (έλλειψη: αοργησία, υπερβολή: οργιλότητα).
- Μεσότητα ως προς την αλήθεια: φιλαλήθεια (έλλειψη: ειρωνεία, υπερβολή: αλαζονεία).
- Μεσότητα ως προς το ευάρεστο: ευτραπελία (έλλειψη: απαιδευσιά, υπερβολή: γελωτοποιία).
- Μεσότητα ως προς το ευάρεστο σύμφωνα με το εν γένει κοινωνικό βίο: φιλία (έλλειψη: φιλονικία, υπερβολή: επιτηδειότητα (χωρίς ιδιοτέλεια) – κολακεία (με ιδιοτέλεια)).
- Μεσότητα ως προς τα πάθη: αιδώς (έλλειψη: δειλός, υπερβολή: αναίσχυντος) – αγανάκτηση (έλλειψη: χαιρέκακος, υπερβολή: φθονερός).

Κεφάλαιον 8

Οι ακρότητες είναι αντίθετες και ως προς την μεσότητα και μεταξύ τους. Η μεταξύ των δυο ακροτήτων αντίθεση είναι μεγαλύτερη παρά μεταξύ αυτών και της μεσότητας. Ο ανδρείος λ.χ., παραβαλλόμενος προς τον θρασύν, φαίνεται δειλός, παραβαλλόμενος όμως προς τον δειλόν, θρασύς. Ομοίως ο σώφρων, συγκρινόμενος με τον ακόλαστον, φαίνεται αναίσθητος, συγκρινόμενος όμως με τον αναίσθητο, ακόλαστος. Έτσι κάθε ακρότητα ωθεί αυτόν που τηρεί τη μεσότητα προς το αντίθετο άκρον, έτσι ώστε ο μεν δειλός καλεί τον ανδρείο θρασύν, ο δε θρασύς τον ανδρείον δειλόν.

Δειλός (έλλειψη)-----------------ανδρείος (μεσότητα)------------------θρασύς (υπερβολή)

---------------------------- θρασύς / δειλός ------------------------------

Κεφάλαιον 9

Ο Αριστοτέλης τονίζει ότι η αρετή μερικές φορές προσεγγίζει περισσότερο την υπερβολή παρά την έλλειψη: ορισμένες φορές η ανδρεία π.χ. αντιτίθεται περισσότερο στη δειλία παρά στη θρασύτητα. Η αρετή δε μοιάζει περισσότερο με μια κακία απ’ ό,τι με μιαν άλλη, αλλά εμείς έχομε την τάση να την αντιτάσσουμε στην κακία στην οποία είμαστε περισσότερο επιρρεπείς. Λόγω της δυσκολίας να βρούμε την ορθή μεσότητα, πρέπει να προκρίνουμε το μικρότερο κακό. Προς τη μεριά που είμαστε εμείς επιρρεπείς πρέπει να στρεφόμαστε με πολύ ζέση προς την αντίθετη.

Δειλία(έλλειψη)-----------------------ανδρεία(μεσότητα)------θρασύς (υπερβολή)

-----------------------α-------------------------------------β--------------

α>β και β<α