Η Ποντιακή Διάλεκτος στην Αρμενία
Δημοσιεύτηκε: Παρ 16 Οκτ 2009, 00:23
Βρήκα αυτό το "Πόντιον Παιδίον" της Τουρκίας, τον vahit tursun (Τουρσουνίδης) που γράφει ΕλληνοΠοντιακά με Τούρκικους χαρακτήρες, δεν είναι δύσκολο να τον διαβάσετε.
http://www.vahittursun.com/index.php?li ... =6&lang=el
Μού θύμισε πάρα πολύ έντονα τους Ελληνες της Κάτω Ιταλίας - Associazione "Grika milume!" http://www.grikamilume.com/ και εδώ http://grikamilume.blogspot.com/ Blog attin Associazione "Grika milùme!" jin glossa grika derentinì. Blog della Associazione "Grika milume!" per la lingua greca otrantina (griko, grecanico). Blog του συλλόγου "Γρικα μιλούμε!" γιά την ελληνική γλώσσα της Απουλίας (κατω Ιταλία).
Στη σελίδα του, βρήκα αυτό το πολύ ενδιαφέρον άρθρο, διαβάστε τα σχόλια στο τέλος.
Ίσως Δασκάλα ή Δάσκαλος, να μας πεί κάτι για τις αλησμόνητες Πατρίδες...
http://www.vahittursun.com/index.php?op ... on&lang=el
Σε αυτή την εργασία εξετάζονται τα ποντιακά ιδιώματα που μιλιούνται στα χωριά Ματάν (Madan) και Ανκαβάν (Hankavan) της σημερινής Δημοκρατίας της Αρμενίας. Τα χωριά χωρίζονται από αρκετά μεγάλη απόσταση αλλά γίνονταν γάμοι και άλλες επαφές μεταξύ των κατοίκων τους. Τα φωνητικά συστήματα των δύο ιδιωμάτων είναι ίδια και στο μορφολογικό επίπεδο οι διαφορές είναι λίγες (βλ. παρακάτω). Και τα δυο χωριά είχαν μέχρι πρόσφατα σχεδόν αποκλειστικά ελληνικό πληθυσμό, με πολύ μικρό αριθμό Αρμενίων και τουρκόφωνων κατοίκων, οι οποίοι μιλούσαν και αυτοί την ελληνική διάλεκτο. Οι κάτοικοι του Ματάν είχαν κατά κανόνα περισσότερες επαφές με ξενόγλωσσους πληθυσμούς από αυτούς του Ανκαβάν εφόσον το χωριό βρίσκεται κοντά στην κωμόπολη Αλαβερτί όπου υπήρχε μεγάλο εργοστάσιο στο οποίο εργάζονταν οι περισσότεροι άντρες του χωριού μαζί με Αρμένιους, τουρκόφωνους και ρωσόφωνους.
Το Ανκαβάν είναι πιο απομονωμένο και οι περισσότεροι κάτοικοι, ειδικά οι γυναίκες, εργάζονταν στο κρατικό αγρόκτημα που υπήρχε εκεί τα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης. Πολλοί άντρες και από τα δυο χωριά ήταν οικοδόμοι και ταξίδευαν για αρκετά μεγάλα διαστήματα σε άλλες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης εκτελώντας δημόσια έργα. Κάποιοι από τους νεότερους και μεσήλικες ομιλητές που συμμετείχαν στην έρευνα, άντρες και γυναίκες, είχαν σπουδάσει σε πανεπιστήμια της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Ωστόσο όλες αυτές οι μετακινήσεις ήταν προσωρινές και τα συγκεκριμένα άτομα διατηρούσαν επαφές με το χωριό τους, όπου στη συνέχεια επέστρεφαν.
Όλοι οι ομιλητές που συμμετείχαν στην έρευνα έχουν τελειώσει ρωσόφωνο δημοτικό σχολείο, είναι εγγράμματοι και έχουν άριστη γνώση της ρωσικής γλώσσας, καθώς και της αρμενικής. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία ξέρουν και την τοπική τουρκική διάλεκτο. Και τα δυο χωριά μέχρι πρόσφατα διέθεταν δημοτικά σχολεία (6 τάξεις), στα οποία τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα (μέχρι το 1938) διδασκόταν η ελληνική γλώσσα (κοινή δημοτική). Δυο από τους μεγαλύτερους σε ηλικία ομιλητές (γεννημένοι τη δεκαετία του 20) είχαν κάποιες γνώσεις της ΚΝΕ από το σχολείο. Υπήρχε και κάποια γραπτή παράδοση στο ιδίωμα, τουλάχιστον στο Ανκαβάν, όπου οι κάτοικοι μετέφραζαν τουρκικά θεατρικά έργα στην ποντιακή. Πιθανόν να χρησιμοποιούσαν το κυριλλικό αλφάβητο. Οι περισσότεροι από τους ομιλητές, εκτός από τους πιο μεγάλους που πρόλαβαν το ελληνικό σχολείο, δεν είχαν καθόλου γνώσεις της γραπτής ελληνικής όταν ήρθαν στην Ελλάδα.
Ενώ οι ελληνικές κοινότητες των δυο χωριών προτιμούσαν την ενδογαμία (αυτός ήταν ένας λόγος επαφών μεταξύ των ελληνικών χωριών), γίνονταν και μεικτοί γάμοι με άτομα άλλων εθνικοτήτων, ειδικά στο Ματάν. Τρεις από τους ομιλητές από το Ματάν είχαν μητέρες Γεωργιανές, αλλά δεν μιλούσαν γεωργιανά στο σπίτι και δεν έχουν καλή γνώση αυτής της γλώσσας. Μια ομιλήτρια από το Ματάν έχει μητέρα Αρμένισσα και μεγάλωσε μιλώντας την ελληνική διάλεκτο με τον πατέρα και τη γιαγιά και αρμένικα με τη μητέρα. Ένας από τους ομιλητές από το Ανκαβάν είχε πατέρα Αρμένιο αλλά μεγάλωσε με την οικογένεια της μητέρας του, που ήταν Ελληνίδα. Ωστόσο οι γλώσσες που άσκησαν τη μεγαλύτερη επίδραση στα ιδιώματα των χωριών, τουλάχιστον στο λεξιλογικό επίπεδο, είναι η τουρκική και η ρωσική. Η τουρκική επίδραση ενδέχεται να χωρίζεται σε δυο φάσεις, μια παλιότερη από τα τουρκικά ιδιώματα του Πόντου, και μια πιο πρόσφατη από τις διαλέκτους που μιλιούνται στην Αρμενία (αζερική). Η ρωσική επίδραση στα ιδιώματα που μιλιούνταν στον Πόντο ήταν πολύ μικρή. Στα ιδιώματα που εξετάζονται εδώ ενδέχεται να είναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο που ξεκίνησε με τη μετανάστευση από τον Πόντο στις χώρες του Καύκασου. Πρόκειται κυρίως για δανεισμό λεξιλογικών στοιχείων που αφορούν έννοιες και αντικείμενα του σύγχρονου πολιτισμού. Στα επίπεδα της φωνολογίας, της μορφολογίας και της σύνταξης, η ρωσική επίδραση φαίνεται ουσιαστικά ανύπαρκτη.
Τα χωριά ιδρύθηκαν από Πόντιους μεταλλωρύχους, οι πρώτοι από τους οποίους εγκαταστάθηκαν στην περιοχή το 18ου αιώνα. Στο Ανκαβάν υπάρχει προφορική παράδοση ότι το χωριό ιδρύθηκε από το Καρς, αλλά ότι υπήρχαν και μετανάστες από άλλες περιοχές του Πόντου π.χ. της Κερασούντας, καθώς και από την Κωνσταντινούπολη. Ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι οι περισσότεροι Πόντιοι που εγκαταστάθηκαν στην Αρμενία προέρχονταν από τον ανατολικό Πόντο, ειδικά από την περιοχή της Αργυρούπολης (Χαλδία), καθώς και ένας σημαντικός αριθμός από τη Σάντα. Κύριος σκοπός της εργασίας αυτής είναι η σύγκριση των ιδιωμάτων του Ματάν και του Ανκαβάν με τις διάφορες υποδιαλέκτους του Πόντου, και η εξακρίβωση, όσο είναι δυνατόν, της γεωγραφικής κατανομής μέσα στον χώρο του Πόντου ορισμένων στοιχείων που χαρακτηρίζουν τις ποντιακές διαλέκτους της Αρμενίας, για να δούμε αν και κατά πόσον επιβεβαιώνονται τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία που αφορούν την προέλευση των ομιλητών.
Υπάρχουν ορισμένα προβλήματα που σχετίζονται με αυτή τη διαδικασία. Ένα είναι το γεγονός ότι ορισμένες υποδιάλεκτοι δεν μιλιούνται πλέον και έτσι ο ερευνητής είναι αναγκασμένος να βασιστεί αποκλειστικά σε γραπτά κείμενα, η αξιοπιστία των οποίων είναι μερικές φορές αμφίβολη, ειδικά όσον αφορά τα φωνητικά τους χαρακτηριστικά (γι’ αυτόν τον λόγο τα χαρακτηριστικά που θα εξεταστούν στην παρούσα εργασία είναι κυρίως μορφολογικά και όχι φωνητικά). Τα διαθέσιμα δεδομένα είναι περιορισμένα στους τύπους που τυχαίνουν να εμφανιστούν στα συγκεκριμένα κείμενα και δεν μπορούν να επιβεβαιωθούν ή να συμπληρωθούν παρά μόνο από άλλα κείμενα, εφόσον υπάρχουν. Για ορισμένες περιοχές τα στοιχεία είναι πολύ περιορισμένα ή εντελώς ανύπαρκτα[1].
Επίσης, τα περισσότερα κείμενα στη διάθεσή μας έχουν συνταχτεί μετά την εγκατάσταση των ομιλητών στον ελλαδικό χώρο. Αυτό συνεπάγεται τόσο το ενδεχόμενο επίδρασης της Κοινής Νεοελληνικής και άλλων ντόπιων διαλέκτων, όσο (και πιο δύσκολα να εντοπιστεί) την επίδραση άλλων ποντιακών υποδιαλέκτων σε περιπτώσεις όπου Πόντιοι από διαφορετικές περιοχές εγκαταστάθηκαν στα ίδια χωριά, παντρεύονταν αναμεταξύ τους και είχαν άλλες κοινωνικές επαφές, με πιθανό αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός είδους ποντιακής «κοινής» με στοιχεία ανάμεικτης γεωγραφικής προέλευσης. Αυτός είναι ένας πιθανός λόγος για την πολυτυπία που χαρακτηρίζει αρκετά από τα κείμενα στην διάθεσή μας.
Άλλος λόγος ενδέχεται να είναι οι μετακινήσεις πληθυσμών μέσα στον χώρο του Πόντου, για τις οποίες τα ιστορικά στοιχεία είναι πολλές φορές ανεπαρκή, αλλά που αναφέρονται κατά καιρούς μέσα στα ίδια τα κείμενα (π.χ. μια ομιλήτρια από τη Φάτσα αναφέρει ότι ο πατέρας της καταγόταν από την Αργυρούπολη). Η ύπαρξη ιδιωμάτων με ανατολικά χαρακτηριστικά (βλ. παρακάτω) στα περίχωρα της Αμισού πιθανόν να οφείλεται σε παρόμοιες μετακινήσεις. Συνεπώς, η γεωγραφική κατανομή πολλών από τα χαρακτηριστικά που θα εξεταστούν παρουσιάζει μια έλλειψη συνοχής. Για να επιτευχθεί μια πιο ουσιαστική κατηγοριοποίηση των υποδιαλέκτων του Πόντου χρειάζονται περαιτέρω έρευνες τόσο στον γλωσσολογικό όσο στον ιστορικό τομέα. Ωστόσο, ακόμη και σε αυτό το πρώιμο στάδιο μπορούμε να βγάλουμε ορισμένα (σε μερικές περιπτώσεις διστακτικά) συμπεράσματα, τα οποία παρουσιάζονται εδώ.
Αποβολή ατόνων /i/ και /u/
Οι περισσότερες υποδιάλέκτοι της ποντιακής παρουσιάζουν κάποια μορφή αποβολής των άτονων φωνηέντων /i/ και /u/. Αυτό το φαινόμενο είναι γνωστό από τα βόρεια ιδιώματα της Ελλάδας, όπου βρίσκουμε τύπους όπως πλί (πουλί), πρασόπτα (πρασόπιτα), αγόρ (αγόρι), γράφ (γράφει). Οι περιορισμοί της αποβολής ποικίλλουν αναλόγως με τα ιδιώματα, αλλά καθορίζονται κυρίως από φωνητικούς παράγοντες όπως η αποφυγή της δημιουργίας μεγάλων και δυσπρόφερτων συμφωνικών συμπλεγμάτων και σε μερικές περιπτώσεις η θέση του συγκεκριμένου φωνήεντος σε σχέση με τον τόνο. Στα ποντιακά το φαινόμενο έχει πιο περιορισμένη έκταση και οι περιορισμοί είναι γενικά μορφολογικής και όχι φωνητικής φύσης. Δηλαδή, στα ποντιακά η αποβολή σχετίζεται κυρίως με συγκεκριμένα επιθήματα, κυρίως καταλήξεις. Γενικά, ακόμη και στα ιδιώματα με τη μεγαλύτερη έκταση της αποβολής, δεν βρίσκουμε τύπους όπως πλί, πρασόπτα όπου γίνεται αποβολή στη μέση ενός μορφήματος (υπάρχουν εξαιρέσεις όπως ξυπόλτος, σχωρώ, αλλά δεν παρουσιάζουν κανονικότητα, βλ. άλυτος, συγγενός).
Τα ποντιακά του Ματάν και του Ανκαβάν ανήκουν στις υποδιάλεκτους με την μεγαλύτερη έκταση της αποβολής των άτονων /i/ και /u/.
Αφορά τα εξής επιθήματα: Του ρήματος:
2ο ενικ. ενεργ. ενεστ. -(ει)ς:
στέκς, καλατζ$εύς, χάντς
(αλλού στέκεις, καλατζ$εύεις, χάνεις)
3ο ενικ. ενεργ. ενεστ. -(ει):
στέκ, καλατζ$εύ, χάν
(αλλού στέκει κτλ.)
3ο πληθ. ενεργ. ενεστ. -(ου)νε:
στέκνε, καλατζ$εύνε, χάννε
(αλλού στέκουν(ε) κτλ.)
1ο ενικ. μέση παρατ. -μ(ου)νε:
ένουμνε, εκάθουμνε, έρχουμνε και βοηθητικό έμνε
(αλλού ένουμουν(ε) κτλ.)
2ο ενικ. μέση παρατ. -σ(ου)νε:
ένουσνε, εκάθουσνε, έρχουσνε και βοηθητικό έσνε
(αλλού ένουσουν(ε) κτλ.)
1ο πληθ. μέση παρατ. -μ(ου)νες
ένουμνες, εκάθουμνες, έρχουμνες και βοηθητικό έμνες
(αλλού ένουμουνες, ένουμουνεστιν(ε))
Στο 2ο πληθ. μέση παρατ. εμφανίζονται σποραδικά τύποι με αποβολή:
εσερεύκουστνε
Πιθανόν για να αποφεύγεται σύγχυση με το 2ο ενικ. που έχει τη μορφή -σνε(ν), η συνηθισμένη μορφή του 2ο πληθ. στην Αρμενία είναι -στουν (επίσης -στουνε, -στουνεν) χωρίς αποβολή:
εσερεύκουστουν(εν), ενεγκάσκουστουν, κόπουστουν
Και οι δύο τύποι απαντούν και στον 2ου πληθ. του ενεστώτα:
σερεύκουστνε(ν), σερεύκουστουν(ε(ν)
ενεργ. παρατ. -ιν-:
στέκω εστέκνα (αλλού εστέκινα), παίρω επαίρνα (αλλού επαίρινα), τραγωδώ ετραγώδνα (αλλού ετραγώδινα)
ενεργ. αόρ. των ρημάτων σε -ίζω -ισ-:
κουρφίζω εκούρφσα, ποτίζω επότσα, πογιατίζω επογιάτσα
Το ίδιο ισχύει για το ομόφωνο μόρφημα -ησ- του αορίστου ορισμένων οξύτονων ρημάτων:
ψαλαφώ εψαλάφσα, ψοφώ εψόφσα
Τα περισσότερα ρήματα αυτής της κατηγορίας όμως έχουν αόριστο σε -εσ-:
εγάπεσα, επορπάτεσα, επόρεσα κτλ.
Μερικές φορές δεν γίνεται αποβολή για να μη δημιουργηθεί μη ανεκό συμφωνικό σύμπλεγμα, κυρίως με υγρό στη μέση:
υβρίζω ύβρισα, αντρίζω έντρισα, δα$κρίζω εδά$κρισα
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αντίστοιχες μορφές του παρατατικού σε -ιζα ποτέ δεν παρουσιάζουν αποβολή:
εκούρφιζα, επότιζα, επογιάτιζα
Του ονόματος
Αρσενικά ουσιαστικά σε -ης
ονομ. -(η)ς
Αρμέντς (με ανάπτυξη -τ- στο σύμπλεγμα -νσ- βλ. παραπάνω χάντς < χάνεις), Θεοχάρτς (με παρόμοια ανάπτυξη -ρσ- > -ρτσ-), πατζ$ανάκς (αλλού Αρμένης, Θεοχάρης, πατζ$ανάκης)
αιτ. -(η)
Αρμέν, Θεοχάρ, πατζ$ανάκ (αλλού Αρμένη(ν), Θεοχάρη(ν), πατζ$ανάκη(ν))
γεν. -(η)
Αρμέν, Θεοχάρ, πατζ$ανάκ (αλλού Αρμένη, Θεοχάρη, πατζ$ανάκη)
Μερικές φορές η αποβολή αποφεύγεται για να μη δημιουργηθεί τριμελές συμφωνικό σύμπλεγμα με υγρό στη μέση, όπως με τους ρηματικούς τύπους του αορίστου σε -ισ- (βλ. παραπάνω):
ονομ. Δημήτρης, Ερέκλης (< Ηράκλειος)
αιτ. Δημήτρην, Ερέκλην
γεν. Δημήτρη, Ερέκλη
Ουδέτερα ουσιαστικά σε -ι(ν)
ονομ/αιτ. -Ø
οσπίτ, κορίτς, βούδ
Παρά το γεγονός ότι η αποβολή των ατόνων /i/ και /u/ συνήθως γίνεται μόνο μεταξύ συμφώνων ή μετά από σύμφωνο σε τελική θέση, εδώ αποβάλλεται το /u/ της παλιάς κατάληξης της γενικής -ίου, το οποίο σώζεται (οσπιτίου, κοριτσίου, βουδίου) σε κάποιες ποντιακές υποδιαλέκτους (π.χ. της Αμισού και της Οινόης) οι οποίες δεν παρουσιάζουν καμία μορφή κανονικής αποβολής. Εδώ έχουμε:
γεν. -ί
οσπιτί, κοριτσί, βουδί
Τα θηλυκά σε -η δεν παρουσιάζουν κανονικότητα ως προς την αποβολή. Συνήθως γίνεται μόνο σε παροξύτονα, και όχι πάντα σε αυτά (ζής < ζήση, αγάπ και αγάπη, κάμαση, κέρεντη χωρίς αποβολή). Αυτό είναι χαρακτηριστικό όλων των ποντιακών ιδιωμάτων με αυτή την μορφή αποβολής. Αξίζει να σημειωθεί ότι το -η της θηλυκής κατάληξης πολλές φορές εμφανίζεται ως -α$ ή -ε (π.χ. νύφη / νύφα$ / νύφε αλλά όχι *νύφ, τσ$όπα$ / τσ$όπε, όχι *τσ$όπ = τσέπη, επίσης αντωνυμίες εκείνε, αβούτε κτλ.).
Ονομ. πληθ. σε -οι των αρσενικών ουσιαστικών σε -ος
αρθώπ, συντρόφ, δεσκάλ
Όπως φαίνεται από τα παραπάνω παραδείγματα, τύποι με προπαροξύτονο ενικό γενικά ανεβάζουν τον τόνο στον πληθυντικό και γίνονται παροξύτονα πριν γίνει αποβολή. Υπάρχουν ενδείξεις, τόσο από την Αρμενία, όσο και από περιοχές του Πόντου που γενικά παρουσιάζουν αποβολή σε αυτό το περιβάλλον, ότι η αποβολή του πληθυντικού μορφήματος -οι περιορίζεται σε παροξύτονους τύπους. Δηλαδή, σε τύπους που παραμένουν προπαροξύτονοι στον πληθυντικό, τείνει να μη γίνεται αποβολή, π.χ. στα επίθετα:
έμορφοι, άρρωστοι, άχαροι, δεύτεροι και ουσ. Έλλενοι (Αρμενία)
βλ. και:
καλορίζικοι, άχαροι αλλά τυρα$νιμέν, μαύρ (Ίμερα)
έμορφοι, τσάτσαλοι, άχαροι αλλά πλούς$, πεινασμέν (Ματσούκα)
ανάντριστοι αλλά αγούρ, νομάτ (Κοτύωρα)
Αιτ. πληθ. σε -ους των αρσενικών ουσιαστικών σε -ος
αρθώπς συντρόφς δεσκάλτς
Αυτό δεν ισχύει για έναν μικρό αριθμό αρσενικών ουσιαστικών που δηλώνουν άψυχα αντικείμενα και έχουν γενικεύσει την κατάληξη -ους για ονομ. και αιτ. πληθ.:
πhέσ$κους (ενικ. πhέσ$κος), κάντρους (ενικ. κάντρος), θέατρους (μεταπλασμένος ενικ. θέατρος;). Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η αποβολή θα δημιουργούσε τριμελές συμφωνικό σύμπλεγμα, στις τελευταίες δύο με -ρ- ενδιάμεσο.
Η γενική σε -ου των μη οξύτονων αρσενικών και ουδετέρων σε -ος και -ον δεν φαίνεται να χρησιμοποιείται κανονικά στα ιδιώματα της Αρμενίας. Δεν βρίσκουμε τύπους όπως τη θανάτ, τη λύκ όπως μαρτυρούνται σε άλλα ιδιώματα με αυτή την μορφή αποβολής. Εκτός από μία περίπτωση τη πάππου-σ-ιμ (το σ προστίθεται κανονικά μπροστά σε κτητική αντωνυμία, όπου περιορίζεται και η αποβολή), αυτά τα ουσιαστικά σχηματίζουν τη γενική ή σε -ονος (τη λύκονος, τη Τhούρκονος) ή σε -ο (τη κούμπαρο, τη πάππο), ή, ειδικά στα ουδέτερα, σε -ί (τη πολεμί (και τη πόλεμονος), τη χτηνί, τη μοθοπωρί).
Άλλα περιβάλλοντα αποβολής
Στα επιρρήματα απάν, έμπρ (αλλού απάνου, έμπρου), βλ. και κα (αλλού κάτου)
Στην εγκλιτική προσωπική αντωνυμία ατς (αρσ. αιτ., αλλού ατους)
Στις εγκλιτικές κτητικές αντωνυμίες του 1ου ενικ. μ (αλλού μου), 2ου ενικ. ς (αλλού σου), 3ου ενικ. αρσ. έμψυχο ατ (αλλού (α)του και (α)τουνου), 3ου ενικ. θηλ. έμψυχο ατς (αλλού (α)της και ατες)
Στο επίθημα -ιτα με το οποίο σχηματίζονται ορισμένοι τύποι του πληθυντικού:
γάλτα, γέλτα, χάρτα (αλλού γάλιτα, γέλιτα, χάριτα).
Στο επίθημα -ισσα που σχηματίζει θηλυκά από αρσενικούς τύπους:
Αρμέντζα < Αρμένσσα με ανάπτυξη τ και ηχηροποίηση του συμπλέγματος -τσ- δίπλα σε -ν-, Τhούρκσσα, συντρόφσσα (αλλού Αρμένισσα, Τούρκισσα, συντρόφισσα).
Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχει μια κατηγορία επιθέτων όπου δεν πραγματοποιείται η αποβολή των ατόνων /i/ στις καταλήξεις. Αυτά τα επίθετα είναι όλα δάνεια που προέρχονται από ρωσικά επίθετα όπου ο αρσενικός τύπος λήγει σε -ijή -yj. Τέτοιοι τύποι δεν μαρτυρούνται στα ιδιώματα του Πόντου, όπου ο δανεισμός από την ρωσική είναι πολύ περιορισμένη. Ωστόσο, στα ιδιώματα της Αρμενίας εντάσσονται με μεγάλη κανονικότητα στο πτωτικό σύστημα της διαλέκτου, και κλίνονται ως εξής:
Έμψυχα (αρσ. και θηλ.)
Ενικός
Αρσενικά
Ονομαστική σε -ης: στρόgης < строгий (strógij) = αυστηρός, πέρβης < первый (pjérvyj) = πρώτος, πασταjάννης < постоянный (pastajánnyj) = σταθερός
Αιτιατική σε -ην: στρόgην πέρβην πασταjάννην
Γενική σε -η: στρόgη πέρβη πασταjάννη
Θηλυκά
Ονομαστική σε -ισσα: στρόgισσα πέρβισσα πασταjάννισσα
Αιτιατική σε -ισσαν: στρόgισσαν πέρβισσαν πασταjάννισσαν
Γενική σε -ισσας: στρόgισσας πέρβισσας πασταjάννισσας
Πληθυντικός (αρσ. και θηλ.)
Ονομ./αιτ. σε -ηδες (Ανκαβάν) / -η(j)ες (Ματάν): στρόgη(δ)ες πέρβη(δ)ες πασταjάννη(δ)ες
Γενική δεν καταγράφεται
Ουδέτερα και άψυχα
Ενικός
Ονομ./αιτ. σε -ι(ν): αλκαgόλ$νι(ν) < алкогольный (alkagól’nyj) = οινοπνευματώδης,gαζιρόβανι(ν) < газированный (gaziróvannyj) = αεριούχος, κρούκλι(ν) < круглый (krúglyj) = στρογγυλός
Γενική σε -ι: αλκαgόλ$νι gαζιρόβανι κρούκλι
Πληθυντικός
Ονομ./αιτ. σε -ι(j)α: αλκαgόλ$νι(j)α gαζιρόβανι(j)α κρούκλι(j)α
Γενική δεν καταγράφεται
Αυτό δεν ισχύει για επίθετα σε < -ης ελληνικής και άλλης μη ρωσικής προέλευσης, καθώς και εκείνα που είναι ρωσικής προέλευσης αλλά έχουν άλλη κατάληξη, π.χ. -oj, τα οποία κλίνονται σύμφωνα με τους κανόνες αποβολής που ισχύουν για τα ουσιαστικά:
Έμψυχα
Ενικός
Αρσενικά
Ονομαστική σε -ς: οκνά$ρτς = τεμπέλης βλ. ΙΛΠ οκνά$ρης Κερασούντα < ουσ. οκνία + κατάλ. -ιάρης, γοτσ$άχς = δουλευταράς, δυνατός < τουρκ. koçak = παλικάρι, τhα$μίζ (< τhα$μίζς) < τουρκ. temiz = καθαρός, φταρόjς < ρωσ. αρσ.второй (ftarój) = δεύτερος
Αιτιατική σε -Ø: οκνά$ρ γοτσ$άγ τhα$μίζ φταρόj
Γενική σε -Ø: οκνά$ρ γοτσ$άγ τhα$μίζ φταρόj
Πληθυντικός (αρσ. και θηλ.)
Ονομαστική σε -Ø: οκνά$ρ γοτσ$άγ τhα$μίζ φταρόj
Αιτιατική σε -ς: οκνά$ρτς γοτσ$άχς τhα$μίζ (< τhα$μίζς) φταρόjς
Γενική δεν καταγράφεται
Ουδέτερα και άψυχα
Ενικός
Ονομ./αιτ./γεν. σε -Ø: χαράπ = χαλασμένο, σπασμένο < τουρκ. harap = σαθρός, ρουτσ$νόj= χειρονακτικό, με το χέρι < ρωσ. αρσ. ручной (ručnój) = του χεριού, γολάj< τουρκ. kolay = εύκολο, γαΐμ = γερό, δυνατό
Πληθυντικός
Ονομ./αιτ. σε -α$: χαράπα$ γαΐμα$
Τα σε -Φj σε -jα: ρουτσ$νόjα γολάjα
Γενική δεν καταγράφεται
Γεωγραφική κατανομή της αποβολής των ατόνων /i/ και /u/
Οι υποδιάλεκτοι της ποντιακής φαίνεται πως μπορούν να χωριστούν σε (τουλάχιστον) 5 ομάδες με βάση αυτό το χαρακτηριστικό.
1) Περιοχή Τραπεζούντας και Χαλδίας (περιοχή Αργυρούπολης, μαζί με το Καρς και τους οικισμούς μεταλλορύχων σε άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας, π.χ. Ακ-Νταγ-Ματέν (δυτικά της Σεβάστειας) και Μπουγά-Ματέν (Ικόνιο)), που συμπεριλαμβάνει και τα χωριά και περιοχές μεταξύ Τραπεζούντας και Αργυρούπολης Ίμερα, Σταυρίν, Σάντα, Κρώμνη και Ματσούκα
Στην ίδια κατηγορία ανήκει το ιδίωμα των Κοτυώρων, καθώς και τα εξής χωριά του δυτικού Πόντου: Φάτσα (το χωριό ιδρύθηκε από μετανάστες από άλλα μέρη του Πόντου, συμπεριλαμβανόμενη η Αργυρούπολη), Αντρεάντων Αμισού και Κάβζα.
Έχουν την ίδια μορφή αποβολής που περιγράφεται παραπάνω στα ιδιώματα της Αρμενίας.
Εξαιρέσεις
Στην Τραπεζούντα και στην Αργυρούπολη μαρτυρούνται τύποι του μέσου παρατ. 2ου ενικ. χωρίς αποβολή: ένοσουν, βοηθητικό έσουν.
Για το 2ο πληθ. μέσου ενεστ. στην Τραπεζούντα χρησιμοποιείται η κατάληξη -στιν χωρίς αποβολή : πλύσκουστιν, σκούστιν, έρχ$εστιν (Αρμενία -στουν και -στνε).
2) Περιοχή Νικόπολης (το ιδίωμα της Έρμπαας, που μοιράζεται πολλά χαρακτηριστικά με αυτό της Νικόπολης, πιθανόν να ανήκει σε αυτή την κατηγορία, αλλά τα στοιχεία είναι περιορισμένα)
Φαίνεται να έχει αποβολή σε όλα τα παραπάνω περιβάλλοντα εκτός από:
Στο ρήμα:
Μέσου παρατ. 1ο και 2ο ενικ. -μουν, -σουν
έρχουμουν, ένσουν (γινόσουν)
Παρατατικός σε -ιν- παρουσιάζει πολυτυπία
επαίριναν, ετέριναν αλλά εποίννεν, εδίνναν
Στο όνομα
Αρσενικά σε -ης στην αιτιατική ενικ.:
δεσπότην, χορτλάχην (ονομ. δεσπότς, χορτλάχς)
Πιθανόν να έχει αποβολή και στην γενική (έχουμε δα$βόλ αλλά γυναικονίτη (τύπος της ΚΝΕ;))
Ουδέτερα σε -ιν
κρεββάτιν, ποτάμιν, παζάριν
Για το μόρφημα του πληθυντικού -ιτα δεν βρήκα στοιχεία
Επιρρήματα όμπρου, όξου (Έρμπαα) χωρίς αποβολή
3) Όφης και Σούρμενα
Έχει αποβολή όπως στην ομάδα 1) εκτός από:
Στο ρήμα:
2ο ενικ. ενεστ. ενεργ. -εις
σκοτώνεις, λαγγεύεις (αλλά 3ο ενικ. σκοτών, λαγγεύ)
3ο πληθ. ενεστ. ενεργ. -ουν(ε)
τρώγουνε, αραγεύουν
Μέσος παρατ. 1ο ενικ. -μουνε (και -μουνα)
εγένουμουνε και βοηθητικό έμουνα
(δεν βρήκα στοιχεία για τα υπόλοιπα πρόσωπα)
Ενεργ. αόρ. -ισ- και -ησ-
εγυναίκισε, εψηλάφησε
Στους τύπους του ενεργ. παρατ. σε -ιν-, τα κείμενα παρουσιάζουν πολυτυπία. Μαρτυρούνται τύποι με και χωρίς αποβολή και επίσης τύποι όπου το μόρφημα έχει την μορφή -εν- (αυτό μαρτυρείται και στην Κερασούντα):
επέγινανε, εθέλινα, εθέλναν, επεθάννε, έξερνα, ερώτενα, επαίρενα
Στο όνομα:
Αρσ. αιτ. πληθ. -ους
εργάτους, δα$βόλους, νομάτους (αλλά ονομ. εργάτ, δα$βόλ, νομάτ)
Μόνο στον Όφη τα αρσενικά σε -ης στην ονομαστική:
κύρης, αράπης, μουλιαζίμης (αιτ. και γεν. με αποβολή).
Δεν έχω στοιχεία για το μόρφημα -ιτα του πληθυντικού
Οι κτητικές αντωνυμίες παρουσιάζουν πολυτυπία:
το κορίτσι ς αλλά και το κορίτσι σου, επίσης μ και μου, (α)τ και του για αρσ. έμψυχα, μόνο ατς και τς καταγράφεται για θηλ. έμψυχα.
Προσωπική αντωνυμία αρσ. αιτ. ατους χωρίς αποβολή
4) Κερασούντα (σε αυτή την κατηγορία πιθανόν να ανήκει και το ιδίωμα της Τρίπολης, για το οποίο όμως έχω πολύ περιορισμένα στοιχεία. Φαίνεται να έχει λίγο πιο διαδεδομένη αποβολή σε σχέση με την Κερασούντα, εφόσον έχει αρσ. πληθ. συντρόφ με αποβολή. Ίσως αποτελεί ενδιάμεσο στάδιο ανάμεσα στο ιδίωμα της Κερασούντας και την ομάδα 1 στην οποία περιλαμβάνεται η Τραπεζούντα)
Στο ρήμα
3ο ενικ. ενεργ. ενεστ.
εβγαίν, σκοτών, λάμπ, φάζ (αλλά 2ο ενικ. εβγαίνεις, 3ο πληθ. εβγαίνουν)
Μέσος παρατ. 1ο και 2ο ενικ. -μουν, -σουν
εγένουμουν, έρχουμουν, εγένουσουν, έρχ$εσουν
Για ενεργ. αόρ. -ισ-, -ησ- λείπουν στοιχεία
Το μόρφημα του ενεργ. παρατ. -ιν- έχει τη μορφή -εν-
Στο όνομα
Γενικά δεν φαίνεται να έχει πουθενά αποβολή
Λείπουν στοιχεία για τη γενική σε -ί(ου)
Επίρρημα έξου χωρίς αποβολή
Οι αντωνυμίες γενικά έχουν αποβολή όπως στην ομάδα 1, αλλά καταγράφεται μια περίπτωση με αρσ. αιτ. πληθ. ατους (συνήθως ατς).
5) Οινόη και Αμισός
Δεν παρουσιάζουν κανονική αποβολή
Διατήρηση και ανάπτυξη του τελικού -ν
Τα περισσότερα ποντιακά ιδιώματα διατηρούν, ακόμη και αναπτύσσουν, τελικό -ν σε θέσεις όπου δεν απαντάει στην ΚΝΕ. Στα ιδιώματα της Αρμενίας παραλείπεται συνήθως για φωνητικούς λόγους μπροστά σε συριστικό ή ενίοτε άλλο εξακολουθητικό σύμφωνο, αλλά γενικά απαντά στα παρακάτω περιβάλλοντα:
Στο όνομα
Στα ποντιακά της Αρμενίας το τελικό -ν διατηρείται στην αιτιατική ενικ. των αρσενικών και θηλυκών ουσιαστικών (εκτός από αυτά με αποβολή του -η, βλ. παραπάνω), επιθέτων και αντωνυμιών και στους αντίστοιχους τύπους των άρθρων:
τον άγουρον, τον άντραν, την γαρήν, την εγκλεσίαν, τον τρανόν, την τρανέσσαν
(αλλά τον Αρμέν, την αγάπ, τον οκνά$ρ)
ατόν, αβούτον, ε(κ)είνον, ατέν, αβούτεν, ε(κ)είνεν (και -ην) κ.α.[2]
καθώς και στον ενικό (ονομ/αιτ) των ουδέτερων ουσιαστικών και επιθέτων που δεν παρουσιάζουν αποβολή του φωνήεντος της κατάληξης:
το άστρον, το παιδίν, το μαύρον (αλλά τ οσπίτ, το παζάρ, το πό(j)εζd[3])
και στον αόριστο άρθρο έναν των ουδέτερων και άψυχων.
Αναπτύσσεται στα ουδέτερα ουσιαστικά με ενικό σε -α:
το γάλαν, το όνομαν, το ψαλάφεμαν
Δεν εμφανίζεται στις ουδέτερες αντωνυμίες ατό (και εγκλ. ατο), αβούτο, ε(κ)είνο.
Όπως στην ΚΝΕ, προφέρεται m πριν από χειλικό σύμφωνο, και ŋ πριν από υπερωικό. Αν το σύμφωνο που ακολουθεί είναι μη δασύ άηχο κλειστό, ηχηροποιείται:
τημ βαρα$σμέντσαŋ γαρήν, τον dρανόμ bόλεμον, τηŋ gαλέσσαν, τοŋ χωρέτεν
Το τελικό -ν παραλείπεται ενίοτε για φωνητικούς λόγους μπροστά σε εξακολουθητικό σύμφωνο, ειδικά συριστικό ή ένηχο:
καλό συγγενόν (αρσ. αιτ), καλέσσα μάναν (θηλ. αιτ.)
και μπροστά στις κτητικές αντωνυμίες μ και ς:
τη μάνα μ, το παιδί μ, το συγγενό ς
Παρόμοια κατάσταση απαντά σε όλα τα ιδιώματα των ομάδων 1, 2 και 4 που αναφέρονται παραπάνω σε σχέση με την αποβολή, με εξαίρεση αυτό των Κοτυώρων, που με κριτήριο την παρουσία του τελικού -ν συμπίπτει με την ομάδα 5, όπου στα παραπάνω περιβάλλοντα στα ουσιαστικά και επίθετα το -ν συνήθως παραλείπεται, εκτός όταν υπάρχει εγκλιτική κτητική αντωνυμία από α-. Το ίδιο φαίνεται πως ισχύει για την ομάδα 3 (Όφης, Σούρμενα):
τον άντρα αλλά τον άντραν ατς, την πεθερά αλλά την πεθεράν ατ, το κλειδί αλλά το κλειδίν αχτε (Κοτύωρα), το μάτι, το μάτι μου, το μάτι σου, το μάτι μουνα, το μάτι σουνα, το μάτιν ατες, το μάτιν ατουνα (Οινόη) (στην Αμισό δεν καταγράφονται κτητικές αντωνυμίες από α-, αλλά του, της, τουνε), το παιδί, το παιδίν ατ (Όφης), τη γυναίκα, την καρδία, την καρδίαν ατ (αλλά τη γυναίκα τ) (Σούρμενα).
Στα Κοτύωρα και στην Οινόη εμφανίζονται σποραδικά τύποι με τελικό -ν, αλλά δεν φαίνονται να έχουν κάποια κανονικότητα:
σον Άι-Νικόλαν σην εγκλεσία και…, σ$κυλλίν και, κατζάτι. (τέλος πρότασης), μακέλλι και μεσημέριν μπροστά σε α (Οινόη)
το φαεί άβραστον επέμνεν, τρανόν αγάπ, ασαβάνωτον έθαψαν ατον αλλά αδέλα$γο τσ$εσίτ, άλογο ακαλίβωτο, σο δέντρο αφκά, σην αέρα (Κοτύωρα)
Στο ρήμα
Διατήρηση 3ο ενικ. ενεργ. αόρ. και παρατ. και μέσου αορ. -εν
έσυρεν, εσύρνεν (αλλού (ε)σύρινεν), εσύρθεν
Διατηρείται το τελικό -ν σε όλα τα ιδιώματα των ομάδων 1 (συμπεριλαμβανόμενα αυτά της Αρμενίας), 2 και 4 εκτός από εκείνο των Κοτυώρων.
Στην ομάδα 3 και στην Αμισό διατηρείται μόνο μπροστά σε εγκλιτική αντωνυμία:
Όφης, Σούρμενα είπε αλλά είπεν ατονα, Αμισός είπε, είπεν τονε
Στην Οινόη και στα Κοτύωρα απαντούν τύποι και με και χωρίς το τελικό -ν, αλλά φαίνεται να υπερτερούν αυτοί χωρίς το -ν, τα οποία εμφανίζονται και μπροστά σε λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν.
Διατήρηση 1ο πληθ. ενεργ. ενεστ., αόρ, παρατ. και μέσου αορ. -μεν
σύρουμεν (αλλού σύρομεν), έσυραμεν, εσύρναμεν, εσύρθαμεν
Τύποι που διατηρούν το τελικό -ν μαρτυρούνται στην Αρμενία καθώς και στις εξής περιοχές του Πόντου, κυρίως της ομάδας 2 της νοτιο-κεντρικής περιοχής και στα ιδιώματα τύπου 1 που βρίσκονται στον δυτικό Πόντο:
Νικόπολη, Έρμπαα, Κάβζα, Αντρεάντων, Ερεκλί Αμισού και μία φορά στα Κοτύωρα[4].
Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλες αυτές τις περιοχές, όπως και στην Αρμενία, επικρατεί πολυτυπία. Η κατάληξη -μεν εναλλάσσεται με τύπους σε -μ (λέγουμ, είπαμ, έλεγαμ, που προτιμούνται στο Ανκαβάν της Αρμενίας). Στην Κάβζα, και σύμφωνα με τον Τομπαΐδη (1992-3) και στην Έρμπαα, καθώς και στο Ματάν της Αρμενίας, καταγράφονται και τύποι σε -μες (βλ. παρακάτω), που εμφανίζονται απρόσμενα και σε ένα κείμενο από την Αργυρούπολη (Βαλαβάνης ΑΠ7). Το -με που επικρατεί τόσο στον ανατολικό όσο στο δυτικό Πόντο είναι σπάνιο σε αυτά τα ιδιώματα.
Η κατάληξη -μεν καταγράφεται και στην Τραπεζούντα, αλλά μόνο σε ένα κείμενο (Χατζόπουλος ΑΠ 26), όπου εμφανίζονται και άλλα χαρακτηριστικά του Αντρεάντων τα οποία δεν εμφανίζονται σε άλλα κείμενα από την Τραπεζούντα. Γενικά στην Τραπεζούντα, καθώς και στα Κοτύωρα, επικρατεί η κατάληξη -με με αποβολή του -ν.
Ανάπτυξη 2ου πληθ. ενεργ. ενεστ., αόρ, παρατ. και μέσου αορ. -τεν
σύρετεν, έσυρετεν, εσύρνετεν, εσύρθετεν
Η ανάπτυξη του -ν σε αυτή την κατάληξη φαίνεται περισσότερα διαδεδομένη από την διατήρησή του στην αντίστοιχη κατάληξη του 1ου πληθυντικού. Έχει παρόμοια κατανομή με τη διατήρηση του -ν στην κατάληξη του 3ου ενικ. ενεργ. αορ. και παρατ. και μέσου αορ. -εν, με την διαφορά ότι στα περισσότερα ιδιώματα της ομάδας 1, φαίνεται να είναι προαιρετικό το -ν. Στην Αρμενία οι τύποι με -ν είναι κανονικοί, αν και σπανιότερα εμφανίζονται τύποι χωρίς αυτό. Στις ομάδες 2 και 4 καταγράφονται μόνο τύποι με -ν. Στην ομάδα 2 το -ν καταγράφεται μόνο μπροστά σε εγκλιτική αντωνυμία (να φέρητεν ατονα), και στην Αμισό δεν καταγράφεται τύπος με -ν. Στην Οινόη έχει κατάληξη -τεινε (φτάτεινε, αποθάνετεινε).
Ανάπτυξη 3ου πληθ. ενεργ. ενεστ., αορ, παρατ. και μέσου αορ., παρατ. -νεν
σύρνεν, έσυρανεν, εσύρνανεν, εσύρθανεν, εσύρκουσανεν
Στην Αρμενία αυτός είναι ο κανονικός τύπος στον ενεστώτα, αν και εμφανίζονται και τύποι σε -νε (κυρίως μπροστά σε εξακολουθητικά σύμφωνα, αλλά όχι αποκλειστικά). Στους χρόνους του παρελθόντος είναι επίσης συχνή η ανάπτυξη, αν και υπερέχουν οι τύποι σε -αν χωρίς ανάπτυξη (οι τύποι σε -ανε είναι πιο σπάνιοι, και όπως στον ενεστώτα εμφανίζονται κυρίως για φωνητικούς λόγους). Στα κείμενα η ανάπτυξη του -ν σε αυτό το περιβάλλον καταγράφεται μόνο στην περιοχή της Νικόπολης και στην Έρμπαα (ομάδα 2). Όπως και στην Αρμενία, είναι συχνότερη στον ενεστώτα.
Ανάπτυξη -ν στον ενικ. μέσου ενεστ. -μαιν, -σαιν, -ταιν
σύρκομαιν, σύρκεσαιν, σύρκεταιν
και βοηθητικό
είμαιν, είσαιν, 3ο πληθ. είναιν
Αυτή είναι συχνή αλλά προαιρετική στα ιδιώματα της Αρμενίας. Είναι πιο συχνή στο Ματάν απ’ ό,τι στο Ανκαβάν.
Στα κείμενα εμφανίζεται στις περιοχές της ομάδας 2 (Νικόπολη, Έρμπαα), καθώς και στην Κάβζα και στο Αντρεάντων Αμισού (ομάδα 1 δυτική περιοχή). Επίσης εμφανίζεται στο κείμενο του Χατζόπουλου από την Τραπεζούντα (ΑΠ26), αλλά όχι στα άλλα κείμενα από την Τραπεζούντα. Έχει δηλαδή παρόμοια κατανομή με τη διατήρηση του -ν στην κατάληξη του 1ου πληθ. ενεργ. ενεστ., αορ, παρατ. και μέσου αορ. -μεν.
Ανισοσύλλαβος πληθυντικός
Στα ιδιώματα της Αρμενίας τα περισσότερα οξύτονα έμψυχα αρσενικά ουσιαστικά και επίθετα σε -ής και -άς (και μερικά μη οξύτονα σε -(η)ς):
Μα$τα$ντσ$ής Μα$τα$ντσ$ή(δ)ες (κάτοικος του Ματάν), ναχακάς ναχακά(δ)ες < αρμ. ενικ. նախագահ (naxagáh) = πρόεδρος, αdναφαμίλτσηδες (ενικ. *;αdναφαμίλτσ(η)ς < ρωσ. ενικ. однофамилец (adnafamíljets) = συνεπώνυμος), βλ. και μη οξύτ. Γαράπετσ$ιληες (Αντρεάντων)
τα οξύτονα θηλυκά σε -ά και τα έμψυχα μη οξύτονα θηλυκά σε -α:
πεθερά πεθερά(δ)ες, παρά παρά(δ)ες, μάνα μανά(δ)ες, ουbόρσ$ιτσα ουbορσ$ιτσά(δ)ες < ρωσ. ενικ.уборщица (ubóršitsa) = καθαρίστρια
(άψυχα μη οξύτονα σε -α έχουν πληθ. σε -ας: λάχτας, βέτκας < ρωσ. ветка (vjétka) = κλαδί)
τα έμψυχα θηλυκά σε -ή, πιθανόν και εκείνα σε -η αλλά λείπουν στοιχεία:
κουτσ$ή κουτσή(δ)ες
(αυτά που δηλώνουν άψυχα έχουν πληθ. -ία και -ια: βρεσ$ή βρεσ$ία, κάμαση κάμασια)
τα θηλυκά σε -ού (για άψυχα δεν εχω στοιχεία):
λαλασ$ού λαλασ$ού(δ)ες
καθώς και μερικά άλλα αρσενικά που δηλώνουν κυρίως οικογενειακές σχέσεις (άντρας, πάππος), σχηματίζουν ανισοσύλλαβο πληθυντικό. Οι ποντιακές υποδιαλέκτους μπορούν να χωριστούν σε τρεις βασικές ομάδες με βάση τα χαρακτηριστικά του ανισοσύλλαβου πληθυντικού.
Ομάδα 1
Δεν υπάρχει διάκριση ονομαστικής / αιτιατικής, έμψυχων / άψυχων
Αυτή είναι η μεγαλύτερη ομάδα, στην οποία ανήκει σίγουρα το ιδίωμα του Ματάν της Αρμενίας. Οι περισσότεροι τύποι που καταγράφονται στο Ανκαβάν ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, αλλά σπάνια εμφανίζονται και τύποι της ομάδας 2. Το μόρφημα του ανισοσύλλαβου πληθυντικού είναι συνήθως -δες, που προστίθεται στο φωνήεν του θέματος (α, η ή ου):
ο γειτονάς οι γειτονάδες τοι γειτονάδες, η μάνα οι μανάδες τοι μανάδες, η παρά τα παράδες
ο τα$μερτσ$ής οι τα$μερτσ$ήδες τοι τα$μερτσ$ήδες, η γαρή οι γαρήδες τοι γαρήδες
η λαλασ$ού οι λαλασ$ούδες τοι λαλασ$ούδες
Σε μερικές περιπτώσεις αλλάζει το φωνήεν του θέματος:
η νύφη (ή νύφα$, νύφε) οι νυφάδες
ο πάππος οι παππούδες
ο άντρας οι αντρούδες
Αυτός ο τύπος του πληθυντικού είναι κανονικός στις εξής περιοχές:
Ανκαβάν Αρμενίας, Τραπεζούντα, Ματσούκα, Κερασούντα, Κοτύωρα
Με φωνητικές παραλλαγές:
-δα$ς
Όφης, Σούρμενα
-ά(j)ες, -ή(j)ες, -ού(j)ες
Μα$τα$ντσ$ήες, μανάες, παράες, αντρούες
Ματάν Αρμενίας, Αντρεάντων Αμισού
Αυτοί οι τύποι εμφανίζονται και στην περιοχή Νικόπολης (μαζί με τύπους σε -δες), στην Κάβζα (μαζί με τύπους σε -δες και τύπους της ομάδας 2) και μεμονωμένη περίπτωση στην Οινόη (όπου εμφανίζονται κυρίως τύποι σε -δες και τύποι της ομάδας 3).
Ομάδα 2)
Εδώ τα έμψυχα στην ονομαστική έχουν κατάληξη -δες, ενώ τα έμψυχα στην αιτιατική και τα άψυχα ονομ. και αιτ. έχουν κατάληξη -δας:
ο γειτονάς οι γειτονάδες τοι γειτονάδας
η μάνα οι μανάδες τοι μανάδας (εδώ τα θηλυκά έμψυχα ενίοτε σχηματίζουν άψυχο πληθ. τα μανάδας ονομ./αιτ.)
η παρά τα παράδας (ονομ./αιτ).
Αυτό το σύστημα χαρακτηρίζει τα ιδιώματα της Χαλδίας, μαζί με την Ίμερα, τη Σάντα, πιθανόν και την Κρώμνη (λείπουν στοιχεία), αλλά όχι αυτά της Τραπεζούντας και της Ματσούκας. Επίσης εμφανίζεται στη Φάτσα, όπου εγκαταστάθηκαν μετανάστες από την Αργυρούπολη. Άψυχοι τύποι σε -άδας (ζουρνάδας, οκάδας) καταγράφονται και στην Κάβζα (μαζί με τύπους σε -άες: παράες, γιουχάες), όπου τα διαλεκτικά στοιχεία δείχνουν ότι πιθανόν να έγιναν ανάλογες μετακινήσεις πληθυσμών. Στο Ανκαβάν της Αρμενίας καταγράφεται μεμονωμένος τύπος νυφάδας (αιτ.).
Ομάδα 3)
Εδώ τα στοιχεία είναι κάπως ελλιπή αλλά μπορούμε να πούμε ότι τα έμψυχα αρσενικά και (κάποια τουλάχιστον) θηλυκά έχουν ονομ. πληθ. -δοι, αιτ. πληθ. (τουλάχιστον για αρσενικά) -δους:
ο γιατρός οι γιατροίδοι τους γιατροίδους (Αμισός)
οι βροκολακάδοι (αρσ.), οι νυφάδοι (θηλ) (Οινόη)
ενώ τα άψυχα (και κάποια έμψυχα θηλυκά) έχουν ονομ./αιτ. πληθ. -δες:
η παρά τα παράδες (Αμισός, Οινόη)
ο αραπάς (Αμισός, αλλού η αραπά) τ αραπάδες
οι μαγισσάδες, οι μανάδες (Οινόη)
Αυτό το σύστημα καταγράφεται στην Αμισό και στην Οινόη.
Στην Οινόη τα κείμενα παρουσιάζουν πολυτυπία: καταγράφεται και ο αρσενικός τύπος σε -ήδες: κεμιτζ$ήδες, και θηλ. άψυχο σε -άες: παράες (επίσης παράδες).
Οριστικό άρθρο
Οι ποντιακές υποδιάλεκτοι μπορούν να χωριστούν σε κατηγορίες με βάση τη μορφή του οριστικού άρθρου της γενικής (ενικ. και πληθ.) και της αιτιατικής του πληθυντικού. Οι υπόλοιπες μορφές του οριστικού άρθρου είναι όμοιες με αυτές της κοινής νεοελληνικής, με τη διαφορά ότι αυτές που αποτελούνται από φωνήεν χωρίς σύμφωνο (ο, η, οι) συχνά παραλείπονται, ειδικά μπροστά σε άλλο φωνήεν. Το γεγονός ότι πρόκειται για φωνητικό και όχι συντακτικό φαινόμενο αποδεικνύεται εφόσον οι μορφές που περιέχουν σύμφωνο δεν παραλείπονται.
1) Το οριστικό άρθρο της γενικής (χωρίς διάκριση γένους και αριθμού) και της αιτ. πληθ. (αρσ. και θηλ. έμψυχα[5]ti (για τη γενική συνήθως γράφεται τη, για αιτ. πληθ. τοι).) έχει πάντα τη μορφή
γεν. τη ποπά, τη μάνας, τη εγκλεσίας, τη χωρί, τη Τουρκαντίων
αιτ. πληθ. τοι ποπάδες, τοι μανάδες (τα εγκλεσίας, τα χωρία)
Αυτό το σύστημα επικρατεί στην Αρμενία και στις εξής περιοχές του Πόντου:
Χαλδία (και Ίμερα, Σταυρίν, Κρώμνη, Σάντα), Φάτσα, Κάβζα, Αντρεάντων Αμισού, Νικόπολη, Έρμπαα, Κερασούντα, Κοτύωρα. Αυτοί οι τύποι εμφανίζονται στην Τραπεζούντα, αλλά οι τύποι της ομάδας 2 φαίνονται να ήταν συχνότεροι.
2) Το οριστικό άρθρο της γενικής κάνει διάκριση γένους και αριθμού, και διακρίνεται από αυτό της αιτ. πληθ. (έμψυχων).
α) γεν. ενικ. αρσ./ουδ. του, γεν. ενικ. θηλ. τση, γεν. πληθ. του(ν)
του ποπά, του χωρί, τση μάνας, του(ν) γυναικίω(ν)
αιτ. πληθ. έμψ. τσοι
τσοι ποπάδες, τσοι μανάδες (και ποπάδα$ς, μανάδα$ς)
Αυτό το σύστημα επικρατεί στον Όφη, στη Σούρμενα, στη Ματσούκα και στην Τραπεζούντα (στην Τραπεζούντα απαντούν και τύποι της ομάδας 1).
β) Στην Οινόη και στην Αμισό το σύστημα είναι παρόμοιο, αλλά καταγράφονται εναλλακτικοί τύποι για αιτ. πληθ.:
γεν. ενικ. αρσ./ουδ. του, γεν. ενικ. θηλ. τση (γεν. πληθ. του, Οικ. Γραμμ. σελ. 151)
του ποπά, του χωρίου, τση μάνας
αιτ. πληθ. αρσ. έμψ. τσου (Οινόη), τους (Αμισός)
Ο Οικονομίδης (σελ. 151) έχει τσου, τσους και τσοι για Οινόη, τσοι για Αμισό και δεν αναφέρει τον τύπο τους. Σύμφωνα με αυτόν, αυτοί οι τύποι χρησιμοποιούνται για αρσ. και θηλ. Στα κείμενα δεν βρήκα στοιχεία για θηλ. αιτ. πληθ.
Εγκλιτική κτητική αντωνυμία 3ου ενικ. για ουδέτερα και άψυχα
Αυτή η αντωνυμία εμφανίζεται με τέσσερις βασικούς τύπους:
αθε
Ανκαβάν Αρμενίας (και αθες), Όφης, Σούρμενα, Τραπεζούντα, Ίμερα, Σταυρίν, Κρώμνη, Αργυρούπολη (επίσης αθες) και κάποια από τα χωριά της Χαλδίας.
Στη Ματσούκα και στη Σάντα έχει τη μορφή εθε.
αχτε
Ματάν Αρμενίας, κάποια από τα ιδιώματα της Χαλδίας (Κοτύλα$ Αργυρούπολης, επίσης Καρς με τη μορφή αχτερ), Κερασούντα, Κοτύωρα, Φάτσα, Κάβζα (και αχτες), Αντρεάντων Αμισού (και αχτες, αχτερε)
(ε)κεν
Νικόπολη και Έρμπαα
του
Αμισός, ίσως Οινόη
3ο πληθ. μέσου παρατ.
Η κατάληξη έχει δύο βασικές μορφές. Η κατανομή τους είναι ως εξής:
-ουσαν(ε(ν)
έρχουσαν(ε(ν), εκάθουσαν(ε(ν)
Ματάν και Ανκαβάν Αρμενίας, Τραπεζούντα, Ματσούκα, Σάντα, Ίμερα, Σούρμενα (για τον Όφη λείπουν στοιχεία), Νικόπολη, Έρμπαα, Αντρεάντων
και φωνητικές παραλλαγές:
-οσανεν
έρχοσανεν Κάβζα
-ουζαν
έρχουζαν Μπουγά-Ματέν (οικισμός μεταλλωρύχων στην περιοχή Ικονίου που θεωρείται ότι ιδρύθηκε από την Χαλδία)
Τα κείμενα από την Αμισό παρουσιάζουν και -ουσαν και -ουνταν
-ουνταν(ε)
έρχουνταν(ε)
Αργυρούπολη, Κοτύλα$ Αργυρούπολης, Χαλδία (κείμενα του Μελάνοφρύδη ΑΠ7, 8 όπου δεν αναφέρεται από πιο μέρος της Χαλδίας προερχόταν ο ομιλητής), Καρς, Φάτσα, Οινόη (Αμισός και -ουσαν).
3ο ενικ. μέσου παρατ.
Η συνηθισμένη κατάληξη στις περισσότερες ποντιακές υποδιαλέκτους είναι -ουτουν(ε) ή -ουτον(ε):
έρχουτουν(ε), (ε)σερεύκουτον(ε)
Στα περισσότερα ιδιώματα εμφανίζονται και οι δυο αυτοί τύποι:
Αργυρούπολη: έρχουτουν, εφαίντονε
Καρς: έρχουτουν, εχρέσ$κουτον
Κοτύωρα: έρχουτουν, επεδελά$ουτον
Φάτσα: εκάγουτουν, εφογούτον
Αμισός: κυρίως -ουτουν(ε) αλλά και αρραβονά$σκουτον
Σούρμενα: εκοιμάτουνε, εφαίντονε
Νικόπολη: εκάθετουν, ίνετον
Έρμπαα: ίνετουν, σερεύκουτον
Καταγράφεται μόνο -ουτουν(ε):
Τραπεζούντα, Οινόη, Αντρεάντων
Στα ιδιώματα της Αρμενίας δεν χρησιμοποιούνται αυτές οι καταλήξεις. Σε αυτά τα ιδιώματα η κατάληξη είναι -ουσουν(ε(ν):
έρχουσουν(ε(ν), εφογούσουν(ε(ν).
Στα κείμενα παρόμοιοι τύποι καταγράφονται σποραδικά στα κείμενα από την Κάβζα (εκάθουσουν, ίνοσουν, Αρμενία ίνουσουν) και την Έρμπαα (έρχουσουν).
Στο Μπουγά-Ματέν Ικονίου απαντάει η κατάληξη -ουζεν:
ελάσκουζεν, ετυλίγουζεν, εκάθουζεν
1ο πληθ. ενεργ. ενεστώτα και 1ο πληθ. ενεργ. αορ. και παρατ. και μέσου αορ.
Τα ιδιώματα του Πόντου παρουσιάζουν διάφορες μορφές αυτής της κατάληξης, οι οποίες ήταν το αντικείμενο μιας έρευνας με ερωτηματολόγια του Δ. Ε. Τομπαΐδη (1992-3).
ενεργ. ενεστ. κόφτουμε, κόφτουμ, κόφτουμεν, κόφτουμες (και αντίστοιχοι τύποι σε -ομ- που δεν καταγράφονται στην Αρμενία, κόφτομε κτλ.)
ενεργ. αόρ. έκοψαμε, έκοψαμ, έκοψαμεν, έκοψαμες
ενεργ. παρατ. έκοφταμε, έκοφταμ, έκοφταμεν, έκοφταμες
μέση αόρ. εκόπαμε, εκόπαμ, εκόπαμεν, εκόπαμες
Σύμφωνα με τον Τομπαΐδη, ο τύπος -μες, τον οποίο βρίσκουμε στο Ματάν αλλά όχι στο Ανκαβάν, μαρτυρείται μόνο στην Αμάσεια (Κάβζα) και στη Νεοκαισάρεια (Έρμπαα). Πράγματι καταγράφεται η κατάληξη -μες (και στον ενεστώτα και στους χρόνους του παρελθόντος) στα κείμενα της Κάβζας, αλλά όχι της Έρμπαας, για την οποία ωστόσο τα στοιχεία είναι αρκετά περιορισμένα. Εφόσον το ιδίωμα της Έρμπαας παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με αυτό της Νικόπολης, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο Dawkins εντοπίζει την κατάληξη και εκεί (βλ. Τομπαΐδης 1992-3 σελ. 157), καθώς και στην Τρίπολη, αν και η παρουσία της σε αυτές τις περιοχές δεν επιβεβαιώνεται ούτε από την έρευνα του Τομπαΐδη, ούτε από τα κείμενα του Αρχείον Πόντου. Είναι αξιοσημείωτο ότι το μόνο άλλο κείμενο όπου εντόπισα το -μες προέρχεται από την Αργυρούπολη (Βαλαβάνης ΑΠ7, μόνο στον ενεστώτα: τρώγομες, πίνουμες, χορεύουμες, ευρήκουμες, μαζί με τύπους σε -με και -μ αλλά όχι -μεν).
Στα ιδιώματα της Αρμενίας καταγράφονται στον ενεστώτα οι καταλήξεις -ουμ, -ουμε, -ουμεν και (στο Ματάν) -ουμες. Στο Ανκαβάν η συχνότερη κατάληξη είναι -ουμ, στο Ματάν -ουμεν (βλ. παραπάνω διατήρηση και ανάπτυξη τελικού -ν). Στον Τομπαΐδη (1992-3) δεν αναφέρεται η κατάληξη -ουμ του ενεστώτα, την οποία βρίσκουμε και στα δύο χωριά της Αρμενίας, αλλά το -ομ(ε) (κόφτομ(ε), καθώς και οξύτονα σε -ούμ(ε)) το εντοπίζει στο Ερζερούμ (νοτιοανατολικά) και στη Νικόπολη. Τον τύπο κόφτουμεν τον εντοπίζει στην Κερασούντα (στα κείμενα του Αρχείον Πόντου από την Κερασούντα επικρατεί το -ουμ), κόφτουμε στην Χαλδία, στον Όφη, στη Ματσούκα, στα Κοτύωρα και στην Αργυρούπολη, και κόφτουμε(ν) με προαιρετικό -ν στη Σινώπη. Τα κείμενα του Αρχείον Πόντου παρουσιάζουν κάποιες διαφορές από τα ευρήματα του Τομπαΐδη. Εμφανίζονται οι τύποι:
μόνο -ομε (παντού οξύτονα σε -ούμ-, άλλα σε -άμ-)
Ίμερα, Σταυρίν, Σάντα, Κρώμνη, Τραπεζούντα (Λαμψίδης), Χαλδία (Μελανοφρύδης ΑΠ8), Γούς Χαραβά Αργυρούπολης, Ακ-Νταγ-Ματέν, Καρς, Κοτύωρα, Φάτσα, Σούρμενα
-ομε, -ουμε
Πλάτανα Τραπεζούντας, Όφης, Αμισός
-ουμε
Ματσούκα
-ομε και -ομ
Χαλδία (Μελανοφρύδης ΑΠ7), Μπουγά-Ματέν
-ουμε, -ουμ
Κερασούντα
-ομε, -ουμε, -ουμ, -ουμες
Αργυρούπολη (Βαλαβάνης ΑΠ7)
-ομε, -ομεν, -ομες
Κάβζα
-ομεν
Έρμπαα
-ουμ, -ομ (και τύποι σε -εν πάμεν, εφτjάμεν)
Νικόπολη (Μπάλτζανα)
-ομεν, -ομ
Νικόπολη (Γαλατσούγου)
-ουμ, -ουμε, -ουμεν
Τραπεζούντα (Χατζόπουλος ΑΠ 26), Αντρεάντων
Για τους χρόνους του παρελθόντος τα ιδιώματα της Αρμενίας παρουσιάζουν την ίδια πολυτυπία που βρίσκουμε στον ενεστώτα, με την ίδια κατανομή των καταλήξεων, δηλαδή στο Ανκαβάν -αμ (συχνότερο), -αμεν, -αμε και στο Ματάν -αμεν (συχνότερο), -αμ, -αμε, -αμες.
Σύμφωνα με τον Τομπαΐδη, το -αμε χρησιμοποιείται σε όλα τα ιδιώματα του Πόντου που συμπεριλήφθηκαν στην έρευνά του εκτός από αυτό της Αμάσειας (Κάβζας) (Χαλδία, Φάτσα, Τραπεζούντα, Σούρμενα, Σινώπη, Ρωσία, Αμισός, Όφης, Οινόη, Ματσούκα, Κρώμνη, Κοτύωρα, Καρς, Κερασούντα, Αργυρούπολη, Ακ-Νταγ-Ματέν, Νεοκαισάρεια, Γαλίαινα, Σεβάστεια, Καύκασος, και -αμ(ε) με προαιρετικό -ε στο Ερζερούμ και στη Νικόπολη). Το -αμ το εντοπίζει στην Κερασούντα, στο Ακ-Νταγ-Ματέν, στην Κρώμνη, στην Αργυρούπολη, στον Καύκασο και στην Νεοκαισάρεια (Έρμπαα), το -αμεν στην Αμάσεια, στην Αργυρούπολη, στην Κρώμνη, και -αμε(ν) με προαιρετικό -ν στην Κερασούντα, στη Σινώπη και στην Αμάσεια (Κάβζα).
Τα κείμενα του Αρχείον Πόντου παρουσιάζουν τα εξής στοιχεία:
μόνο -αμε
Ίμερα, Σάντα, Ματσούκα, Πλάτανα Τραπεζούντας, Χαλδία (Μελανοφρύδης ΑΠ7 και ΑΠ8), Κοτύλα$ Αργυρούπολης, Αμισός, Αντρεάντων, Όφης, Σούρμενα
-αμε, -αμ
Γούς Χάραβα Αργυρούπολης, Αργυρούπολη, Μπουγά-Ματέν, Φάτσα
μόνο -αμ
Κερασούντα
-αμε, -αμεν
Τραπεζούντα (Χατζόπουλος), Κοτύωρα
μόνο -αμεν
Ερεκλί Αμισού
-αμε, -αμ, -αμεν
Έρμπαα (κυρίως -αμεν)
-αμ, -αμεν
Νικόπολη
-αμε, -αμες
Κάβζα (ενεστ. και -μεν)
3ο πληθ. μέσου ενεστ.
Στα ιδιώματα των δύο χωριών της Αρμενίας, παράλληλα με τους συνηθισμένους τύπους σε -ουνταν, εμφανίζονται σποραδικά και τύποι με κατάληξη -ουν:
σερεύκουν, λούσκουν
Τέτοιοι τύποι μαρτυρούνται και στα ιδιώματα των εξής περιοχών της περιοχής Τραπεζούντας και Χαλδίας:
Πλάτανα Τραπεζούντας, Ματσούκα, Ίμερα, Σταυρίν, Σάντα, Κρώμνη, Αργυρούπολη, Κοτύλα$ Αργυρούπολης
Ρήματα σε -αεύω
Στο Ματάν τα ρήματα σε -αεύω έχουν τη μορφή -αύω:
αραύω < αραεύω, αόρ. εράψα < εράεψα, παρατ. εραύα < εράευα
Παρόμοιοι τύποι καταγράφονται στις εξής περιοχές:
Κοτύλα$ Αργυρούπολης, Καρς, Φάτσα, Αντρεάντων, Κάβζα, Νικόπολη, Κοτύωρα, Τρίπολη.
Στο Ανκαβάν οι αντίστοιχοι τύποι έχουν -α$ύω. Δεν εντόπισα αυτή τη μορφή στα κείμενα.
Αντωνυμία εείνος < εκείνος
Και στα δύο χωριά της Αρμενίας, η αντωνυμία εκείνος συνήθως έχει τη μορφή εείνος (επίσης αείνος). Αυτές οι μορφές μαρτυρούνται στις εξής περιοχές:
Κοτύλα$ Αργυρούπολης (εείνος), Καρς (εείνος), Φάτσα (εείνος), Αντρεάντων (εείνος), Κάβζα (εείνος), Νικόπολη (εείνος, αείνος), Αμισός (αείνος, αγείνος, εγείνος) και Ματσούκα (εγείνος).
έχω, παρατ. έχνα
Αυτή η μορφή χρησιμοποιείται και στα δύο χωριά της Αρμενίας. Στα κείμενα εντοπίστηκε μόνο στο Μπουγά-Ματέν.
Συμπεράσματα
Τα παραπάνω χαρακτηριστικά των ποντιακών ιδιωμάτων του Ματάν και του Ανκαβάν γενικά επιβεβαιώνουν τα ιστορικά στοιχεία σχετικά με την προέλευση των κατοίκων. Σχεδόν όλα τα χαρακτηριστικά μαρτυρούνται σε ιδιώματα της περιοχής της Αργυρούπολης ή των άλλων οικισμών που θεωρείται πως ιδρύθηκαν από εκεί. Το ιδίωμα του Ανκαβάν παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του Καρς, αλλά επίσης ορισμένες διαφορές. Ωστόσο, το ιδίωμα του Ματάν ειδικά παρουσιάζει αρκετά χτυπητές ομοιότητες με εκείνο της Κάβζας, που βρίσκεται κοντά στην Αμάσεια αλλά το ιδίωμα της οποίας μοιάζει περισσότερα με εκείνα της Χαλδίας παρά με της Αμισού ή της Έρμπαας. Με την τελευταία όμως μοιράζειται ορισμένα χαρακτηριστικά, τα οποία εμφανίζονται και στο Ματάν. Τα «νοτιο-κεντρικά» (Νικόπολης και Έρμπαας) χαρακτηριστικά που εμφανίζονται στην Κάβζα και στο Ματάν αλλά απ’ ό,τι φαίνεται όχι στη Χαλδία είναι η ιδιαίτερα μεγάλη έκταση της ανάπτυξης και διατήρησης του τελικού -ν, ιδιαίτερα στον ενεστώτα της μέσης φωνής, που σύμφωνα με το ΙΛΠ (εισαγωγή σελ. ζ΄) είναι χαρακτηριστικό της Νικόπολης, ο ανισοσύλλαβος πληθυντικός με αποβολή του -δ-, και το 3ο. ενικ. του παρατατικού της μέσης φωνής σε -ουσουν. Επίσης η κατάληξη -μες του 1ου πληθ. της ενεργητικής (και του μέσου αορίστου) εντοπίστηκε από τον Τομπαΐδη (1992-3) μόνο στην Κάβζα και στην Έρμπαα, αν και εμφανίζεται σε ένα κείμενο από την Αργυρούπολη (Βαλαβάνης ΑΠ7).
Συντομογραφίες
ΑΠ: Αρχείον Πόντου
ΙΛΠ: Α.Α. Παπαδόπουλος, Ιστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου, Αθήνα 1958 (τόμος Α΄), 1961 (τόμος β΄)
Βαλαβάνης ΑΠ7: Ι. Βαλαβάνης, «Παραμύθια», Αρχείον Πόντου 7, σσ. 82-124
Μελανοφρύδης ΑΠ7: Π. Μελανοφρύδης, «Ανέκδοτα και παραδόσεις Χαλδίας», Αρχείον Πόντου 7, σσ. 223-263
Μελανοφρύδης ΑΠ8: Π. Μελανοφρύδης, «Ανέκδοτα Χαλδίας», Αρχείον Πόντου 8, σσ. 230-234
Οικονομίδης: Δ. Οικονομίδης, Γραμματική της ελληνικής διαλέκτου του Πόντου, Αθήνα 1958
Τομπαΐδης (1992-3): Δ. Τομπαΐδης, «Η ρηματική κατάληξη -μες της ποντιακής», Αρχείον Πόντου 44 (1992-3) σσ. 3-14
Χατζόπουλος ΑΠ26: Γ. Χατζόπουλος, «Παραμύθια Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 26, σσ. 58-73
Επιπλέον Βιβλιογραφία
Ε. Αθανασιάδης, «Λαογραφικά κείμενα Σάντας», Αρχείον Πόντου 24 (1961), σσ. 76-85
Α. Ακριτόπουλος, «Παραμύθια Χαλδίας: Μπουγά-Μαντέν Ικονίου», Αρχείον Πόντου 50 (2004), σσ. 273-290
Ι. Βαλαβάνης, «Παραμύθια Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 1 (1928), σσ. 185-191
«Παραμύθια Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 6 (1934), σσ. 228-239
Ι. Βαμβακίδης, «Σύμμεικτα εξ Οινόης», Αρχείον Πόντου 9 (1939), σσ. 152-178
R.M. Dawkins, «Folk tales from Sourmena and the Valley of Ophis», Αρχείον Πόντου 3 (1931), σσ. 79-122
G. Drettas, Aspects Pontiques, Paris 1997
Γ. Ζερζελίδης, «Παραμύθια της Άνω Ματσούκας», Αρχείον Πόντου 31 (1971-2), σσ. 341-369
Π. Ηλιάδης, «Δύο ποντιακοί μύθοι του A. Thumb», Αρχείον Πόντου 45 (1994), σσ. 144-148
Κ. Ιορδανίδης, «Λαογραφικά κείμενα Νικοπόλεως», Αρχείον Πόντου 26 (1964), σσ. 265-266
Ο. Λαμψίδης, «Ποντικά παραμύθια», Αρχείον Πόντου 27 (1965), σσ. 207-243
Σ. Λιανίδης, «Σύμμεικτα λαογραφικά Σάντας», Αρχείον Πόντου 23 (1959), σσ. 55-76
Δ. Παπαδόπουλος, «Κατάραι και ευχαί του χωρίου Σταυρίν», Αρχείον Πόντου 9 (1939), σσ. 92-99
Σ.Π. Παπαδόπουλος, «Παραμύθια περιοχής Καρς Αντικαυκάσου», Αρχείον Πόντου 40 (1985), σσ. 47-96
«Σύμμεικτα λαογραφικά περιοχής Φάτσας», Αρχείον Πόντου 45 (1994), σσ. 92-133
«Λαογραφικά σύμμεικτα του Πόντου», Αρχείον Πόντου 47 (1996-1997), σσ. 243-344
Γ. Σιβρίδης, «Δεισιδαιμονίαι, προλήψεις και περίεργα των Οινοέων», Αρχείον Πόντου 8 (1938), σσ. 203-213
Ε. Σιδηροπούλου, «Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 2 (1929), σσ. 137-180
«Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 3 (1931), σσ. 123-144
«Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 6 (1934), σσ. 169-195
«Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 7 (1937), σσ. 135-183
«Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 8 (1938), σσ. 84-115
Ε. Τομπαΐδης, «Παραμύθια και τραγούδια», Αρχείον Πόντου 39 (1984), σσ. 83-124
Δ. Φωστηροπούλου, «Παραμύθια Ίμερας», Αρχείον Πόντου 8 (1938), σσ. 181-202
«Παραμύθια Ίμερας», Αρχείον Πόντου 9 (1939), σσ. 179-192
Ι. Χατζηλιάδης, «Παραδόσεις και ανέκδοτα Γαλατσούγου Νικοπόλεως», Αρχείον Πόντου 19 (1954), σσ. 292-296
Γ. Χατζόπουλος, «Σύμμεικτα εκ του χωρίου Αντρεάντων Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 23 (1959), σσ. 206-226
«Παραμύθια Αντρεάντων Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 24 (1961), σσ. 86-96
«Παροιμίαι και παροιμιώδεις εκφράσεις Αντρεάντων Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 24 (1961), σσ. 161-244
Κ. Χιονής, «Παροιμίαι Κερασούντος», Αρχείον Πόντου 8 (1938), σσ. 116-124
Η παραπάνω εργασία, κατατέθηκε στο 5. Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο Για Την Ποντιακή Γλώσσα (8 – 10 Μαΐου 2009 Κατερίνη)
[1] Μόνο πεζά κείμενα χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα, εφόσον τα τραγούδια και ποιήματα συχνά παρουσιάζουν λόγια στοιχεία, αλλοιώσεις που έχουν σχέση με το μέτρο, και γενικά τείνουν να μην αντιπροσωπεύουν πιστά την καθημερινή προφορική γλώσσα.
[2] Σε όλες τις κλιτές αντωνυμίες στην αιτ. ενικ. και ουδ. ονομ. (ποίον, αΐκον, αΐκεσσαν κτλ., τήναν (αιτ. ερωτ. και αναφ.)), επίσης στις κτητικές τ εμέτερον, τ εσέτερον κτλ.
[3] Σε ουδέτερα με αποβολή του -ι της κατάληξης -ιν (αλλού τ οσπίτιν, το παζάριν κτλ.), το -ν εμφανίζεται μόνο μπροστά σε κτητική αντωνυμία που αρχίζει από φωνήεν: τ οσπίτν εμουν, το παζάρν ατουν κτλ. (αλλά τ οσπίτι μ / ς).
[4] Ωστόσο, σύμφωνα με τον Τομπαΐδη (1992-3), που πραγματοποίησε μια σχετική έρευνα με ερωτηματολόγια, αυτοί οι τύποι έχουν αρκετά ευρύτερη κατανομή. Τους εντοπίζει στις εξής περιοχές: Κερασούντα, Αμισός, Σινώπη, Κρώμνη, Κοτύωρα, Αργυρούπολη, Αμάσεια και στον Καύκασο.
[5] Για τα άψυχα αρσ. και θηλ. στον πληθυντικό χρησιμοποιείται το ουδέτερο άρθρο τα, που δεν κάνει διάκριση ονομ./αιτ.
***************** Σχόλια ***********************
Απάντηση | Σχόλιο
vripol |2009-05-19 14:33:27
Αν ήταν όλοι τόσο Πόντιοι, όσο η Αγγλίδα Κατερίνα Hodgsonίδου....
*******************
Απάντηση | Σχόλιο
theöfylaxton |2009-05-20 10:44:48
miyan epsalaftzen o Fengon as emen pleroforiyas ya tin
dälextom tin kafkaslian
atote pa ego oson ep ortza edökaton
ama atora amon nto edävasa tin erga sian ap
an inten egrapsen
inas Engleza eporo na leg o temon i dälexton en polla suma
s a
ta nto galatse wne so Hankavan. Atosa katommyrä pontii
inas herif s k ekseven na
eftay ayikon polytimon duliyan.Olä as
si ksentz anamenomata. Miyan pa as aksiu
me na d eano sin
Armeniyan etharro akes tha ewriko jenead us ke syngenus.
http://www.vahittursun.com/index.php?li ... =6&lang=el
Μού θύμισε πάρα πολύ έντονα τους Ελληνες της Κάτω Ιταλίας - Associazione "Grika milume!" http://www.grikamilume.com/ και εδώ http://grikamilume.blogspot.com/ Blog attin Associazione "Grika milùme!" jin glossa grika derentinì. Blog della Associazione "Grika milume!" per la lingua greca otrantina (griko, grecanico). Blog του συλλόγου "Γρικα μιλούμε!" γιά την ελληνική γλώσσα της Απουλίας (κατω Ιταλία).
Στη σελίδα του, βρήκα αυτό το πολύ ενδιαφέρον άρθρο, διαβάστε τα σχόλια στο τέλος.
Ίσως Δασκάλα ή Δάσκαλος, να μας πεί κάτι για τις αλησμόνητες Πατρίδες...
Η Ποντιακή Διάλεκτος στην Αρμενία
Συντάχθηκε απο τον/την Katherine Hodgson Τρίτη, 19 Μάιος 2009 14:06http://www.vahittursun.com/index.php?op ... on&lang=el
Σε αυτή την εργασία εξετάζονται τα ποντιακά ιδιώματα που μιλιούνται στα χωριά Ματάν (Madan) και Ανκαβάν (Hankavan) της σημερινής Δημοκρατίας της Αρμενίας. Τα χωριά χωρίζονται από αρκετά μεγάλη απόσταση αλλά γίνονταν γάμοι και άλλες επαφές μεταξύ των κατοίκων τους. Τα φωνητικά συστήματα των δύο ιδιωμάτων είναι ίδια και στο μορφολογικό επίπεδο οι διαφορές είναι λίγες (βλ. παρακάτω). Και τα δυο χωριά είχαν μέχρι πρόσφατα σχεδόν αποκλειστικά ελληνικό πληθυσμό, με πολύ μικρό αριθμό Αρμενίων και τουρκόφωνων κατοίκων, οι οποίοι μιλούσαν και αυτοί την ελληνική διάλεκτο. Οι κάτοικοι του Ματάν είχαν κατά κανόνα περισσότερες επαφές με ξενόγλωσσους πληθυσμούς από αυτούς του Ανκαβάν εφόσον το χωριό βρίσκεται κοντά στην κωμόπολη Αλαβερτί όπου υπήρχε μεγάλο εργοστάσιο στο οποίο εργάζονταν οι περισσότεροι άντρες του χωριού μαζί με Αρμένιους, τουρκόφωνους και ρωσόφωνους.
Το Ανκαβάν είναι πιο απομονωμένο και οι περισσότεροι κάτοικοι, ειδικά οι γυναίκες, εργάζονταν στο κρατικό αγρόκτημα που υπήρχε εκεί τα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης. Πολλοί άντρες και από τα δυο χωριά ήταν οικοδόμοι και ταξίδευαν για αρκετά μεγάλα διαστήματα σε άλλες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης εκτελώντας δημόσια έργα. Κάποιοι από τους νεότερους και μεσήλικες ομιλητές που συμμετείχαν στην έρευνα, άντρες και γυναίκες, είχαν σπουδάσει σε πανεπιστήμια της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Ωστόσο όλες αυτές οι μετακινήσεις ήταν προσωρινές και τα συγκεκριμένα άτομα διατηρούσαν επαφές με το χωριό τους, όπου στη συνέχεια επέστρεφαν.
Όλοι οι ομιλητές που συμμετείχαν στην έρευνα έχουν τελειώσει ρωσόφωνο δημοτικό σχολείο, είναι εγγράμματοι και έχουν άριστη γνώση της ρωσικής γλώσσας, καθώς και της αρμενικής. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία ξέρουν και την τοπική τουρκική διάλεκτο. Και τα δυο χωριά μέχρι πρόσφατα διέθεταν δημοτικά σχολεία (6 τάξεις), στα οποία τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα (μέχρι το 1938) διδασκόταν η ελληνική γλώσσα (κοινή δημοτική). Δυο από τους μεγαλύτερους σε ηλικία ομιλητές (γεννημένοι τη δεκαετία του 20) είχαν κάποιες γνώσεις της ΚΝΕ από το σχολείο. Υπήρχε και κάποια γραπτή παράδοση στο ιδίωμα, τουλάχιστον στο Ανκαβάν, όπου οι κάτοικοι μετέφραζαν τουρκικά θεατρικά έργα στην ποντιακή. Πιθανόν να χρησιμοποιούσαν το κυριλλικό αλφάβητο. Οι περισσότεροι από τους ομιλητές, εκτός από τους πιο μεγάλους που πρόλαβαν το ελληνικό σχολείο, δεν είχαν καθόλου γνώσεις της γραπτής ελληνικής όταν ήρθαν στην Ελλάδα.
Ενώ οι ελληνικές κοινότητες των δυο χωριών προτιμούσαν την ενδογαμία (αυτός ήταν ένας λόγος επαφών μεταξύ των ελληνικών χωριών), γίνονταν και μεικτοί γάμοι με άτομα άλλων εθνικοτήτων, ειδικά στο Ματάν. Τρεις από τους ομιλητές από το Ματάν είχαν μητέρες Γεωργιανές, αλλά δεν μιλούσαν γεωργιανά στο σπίτι και δεν έχουν καλή γνώση αυτής της γλώσσας. Μια ομιλήτρια από το Ματάν έχει μητέρα Αρμένισσα και μεγάλωσε μιλώντας την ελληνική διάλεκτο με τον πατέρα και τη γιαγιά και αρμένικα με τη μητέρα. Ένας από τους ομιλητές από το Ανκαβάν είχε πατέρα Αρμένιο αλλά μεγάλωσε με την οικογένεια της μητέρας του, που ήταν Ελληνίδα. Ωστόσο οι γλώσσες που άσκησαν τη μεγαλύτερη επίδραση στα ιδιώματα των χωριών, τουλάχιστον στο λεξιλογικό επίπεδο, είναι η τουρκική και η ρωσική. Η τουρκική επίδραση ενδέχεται να χωρίζεται σε δυο φάσεις, μια παλιότερη από τα τουρκικά ιδιώματα του Πόντου, και μια πιο πρόσφατη από τις διαλέκτους που μιλιούνται στην Αρμενία (αζερική). Η ρωσική επίδραση στα ιδιώματα που μιλιούνταν στον Πόντο ήταν πολύ μικρή. Στα ιδιώματα που εξετάζονται εδώ ενδέχεται να είναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο που ξεκίνησε με τη μετανάστευση από τον Πόντο στις χώρες του Καύκασου. Πρόκειται κυρίως για δανεισμό λεξιλογικών στοιχείων που αφορούν έννοιες και αντικείμενα του σύγχρονου πολιτισμού. Στα επίπεδα της φωνολογίας, της μορφολογίας και της σύνταξης, η ρωσική επίδραση φαίνεται ουσιαστικά ανύπαρκτη.
Τα χωριά ιδρύθηκαν από Πόντιους μεταλλωρύχους, οι πρώτοι από τους οποίους εγκαταστάθηκαν στην περιοχή το 18ου αιώνα. Στο Ανκαβάν υπάρχει προφορική παράδοση ότι το χωριό ιδρύθηκε από το Καρς, αλλά ότι υπήρχαν και μετανάστες από άλλες περιοχές του Πόντου π.χ. της Κερασούντας, καθώς και από την Κωνσταντινούπολη. Ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι οι περισσότεροι Πόντιοι που εγκαταστάθηκαν στην Αρμενία προέρχονταν από τον ανατολικό Πόντο, ειδικά από την περιοχή της Αργυρούπολης (Χαλδία), καθώς και ένας σημαντικός αριθμός από τη Σάντα. Κύριος σκοπός της εργασίας αυτής είναι η σύγκριση των ιδιωμάτων του Ματάν και του Ανκαβάν με τις διάφορες υποδιαλέκτους του Πόντου, και η εξακρίβωση, όσο είναι δυνατόν, της γεωγραφικής κατανομής μέσα στον χώρο του Πόντου ορισμένων στοιχείων που χαρακτηρίζουν τις ποντιακές διαλέκτους της Αρμενίας, για να δούμε αν και κατά πόσον επιβεβαιώνονται τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία που αφορούν την προέλευση των ομιλητών.
Υπάρχουν ορισμένα προβλήματα που σχετίζονται με αυτή τη διαδικασία. Ένα είναι το γεγονός ότι ορισμένες υποδιάλεκτοι δεν μιλιούνται πλέον και έτσι ο ερευνητής είναι αναγκασμένος να βασιστεί αποκλειστικά σε γραπτά κείμενα, η αξιοπιστία των οποίων είναι μερικές φορές αμφίβολη, ειδικά όσον αφορά τα φωνητικά τους χαρακτηριστικά (γι’ αυτόν τον λόγο τα χαρακτηριστικά που θα εξεταστούν στην παρούσα εργασία είναι κυρίως μορφολογικά και όχι φωνητικά). Τα διαθέσιμα δεδομένα είναι περιορισμένα στους τύπους που τυχαίνουν να εμφανιστούν στα συγκεκριμένα κείμενα και δεν μπορούν να επιβεβαιωθούν ή να συμπληρωθούν παρά μόνο από άλλα κείμενα, εφόσον υπάρχουν. Για ορισμένες περιοχές τα στοιχεία είναι πολύ περιορισμένα ή εντελώς ανύπαρκτα[1].
Επίσης, τα περισσότερα κείμενα στη διάθεσή μας έχουν συνταχτεί μετά την εγκατάσταση των ομιλητών στον ελλαδικό χώρο. Αυτό συνεπάγεται τόσο το ενδεχόμενο επίδρασης της Κοινής Νεοελληνικής και άλλων ντόπιων διαλέκτων, όσο (και πιο δύσκολα να εντοπιστεί) την επίδραση άλλων ποντιακών υποδιαλέκτων σε περιπτώσεις όπου Πόντιοι από διαφορετικές περιοχές εγκαταστάθηκαν στα ίδια χωριά, παντρεύονταν αναμεταξύ τους και είχαν άλλες κοινωνικές επαφές, με πιθανό αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός είδους ποντιακής «κοινής» με στοιχεία ανάμεικτης γεωγραφικής προέλευσης. Αυτός είναι ένας πιθανός λόγος για την πολυτυπία που χαρακτηρίζει αρκετά από τα κείμενα στην διάθεσή μας.
Άλλος λόγος ενδέχεται να είναι οι μετακινήσεις πληθυσμών μέσα στον χώρο του Πόντου, για τις οποίες τα ιστορικά στοιχεία είναι πολλές φορές ανεπαρκή, αλλά που αναφέρονται κατά καιρούς μέσα στα ίδια τα κείμενα (π.χ. μια ομιλήτρια από τη Φάτσα αναφέρει ότι ο πατέρας της καταγόταν από την Αργυρούπολη). Η ύπαρξη ιδιωμάτων με ανατολικά χαρακτηριστικά (βλ. παρακάτω) στα περίχωρα της Αμισού πιθανόν να οφείλεται σε παρόμοιες μετακινήσεις. Συνεπώς, η γεωγραφική κατανομή πολλών από τα χαρακτηριστικά που θα εξεταστούν παρουσιάζει μια έλλειψη συνοχής. Για να επιτευχθεί μια πιο ουσιαστική κατηγοριοποίηση των υποδιαλέκτων του Πόντου χρειάζονται περαιτέρω έρευνες τόσο στον γλωσσολογικό όσο στον ιστορικό τομέα. Ωστόσο, ακόμη και σε αυτό το πρώιμο στάδιο μπορούμε να βγάλουμε ορισμένα (σε μερικές περιπτώσεις διστακτικά) συμπεράσματα, τα οποία παρουσιάζονται εδώ.
Αποβολή ατόνων /i/ και /u/
Οι περισσότερες υποδιάλέκτοι της ποντιακής παρουσιάζουν κάποια μορφή αποβολής των άτονων φωνηέντων /i/ και /u/. Αυτό το φαινόμενο είναι γνωστό από τα βόρεια ιδιώματα της Ελλάδας, όπου βρίσκουμε τύπους όπως πλί (πουλί), πρασόπτα (πρασόπιτα), αγόρ (αγόρι), γράφ (γράφει). Οι περιορισμοί της αποβολής ποικίλλουν αναλόγως με τα ιδιώματα, αλλά καθορίζονται κυρίως από φωνητικούς παράγοντες όπως η αποφυγή της δημιουργίας μεγάλων και δυσπρόφερτων συμφωνικών συμπλεγμάτων και σε μερικές περιπτώσεις η θέση του συγκεκριμένου φωνήεντος σε σχέση με τον τόνο. Στα ποντιακά το φαινόμενο έχει πιο περιορισμένη έκταση και οι περιορισμοί είναι γενικά μορφολογικής και όχι φωνητικής φύσης. Δηλαδή, στα ποντιακά η αποβολή σχετίζεται κυρίως με συγκεκριμένα επιθήματα, κυρίως καταλήξεις. Γενικά, ακόμη και στα ιδιώματα με τη μεγαλύτερη έκταση της αποβολής, δεν βρίσκουμε τύπους όπως πλί, πρασόπτα όπου γίνεται αποβολή στη μέση ενός μορφήματος (υπάρχουν εξαιρέσεις όπως ξυπόλτος, σχωρώ, αλλά δεν παρουσιάζουν κανονικότητα, βλ. άλυτος, συγγενός).
Τα ποντιακά του Ματάν και του Ανκαβάν ανήκουν στις υποδιάλεκτους με την μεγαλύτερη έκταση της αποβολής των άτονων /i/ και /u/.
Αφορά τα εξής επιθήματα: Του ρήματος:
2ο ενικ. ενεργ. ενεστ. -(ει)ς:
στέκς, καλατζ$εύς, χάντς
(αλλού στέκεις, καλατζ$εύεις, χάνεις)
3ο ενικ. ενεργ. ενεστ. -(ει):
στέκ, καλατζ$εύ, χάν
(αλλού στέκει κτλ.)
3ο πληθ. ενεργ. ενεστ. -(ου)νε:
στέκνε, καλατζ$εύνε, χάννε
(αλλού στέκουν(ε) κτλ.)
1ο ενικ. μέση παρατ. -μ(ου)νε:
ένουμνε, εκάθουμνε, έρχουμνε και βοηθητικό έμνε
(αλλού ένουμουν(ε) κτλ.)
2ο ενικ. μέση παρατ. -σ(ου)νε:
ένουσνε, εκάθουσνε, έρχουσνε και βοηθητικό έσνε
(αλλού ένουσουν(ε) κτλ.)
1ο πληθ. μέση παρατ. -μ(ου)νες
ένουμνες, εκάθουμνες, έρχουμνες και βοηθητικό έμνες
(αλλού ένουμουνες, ένουμουνεστιν(ε))
Στο 2ο πληθ. μέση παρατ. εμφανίζονται σποραδικά τύποι με αποβολή:
εσερεύκουστνε
Πιθανόν για να αποφεύγεται σύγχυση με το 2ο ενικ. που έχει τη μορφή -σνε(ν), η συνηθισμένη μορφή του 2ο πληθ. στην Αρμενία είναι -στουν (επίσης -στουνε, -στουνεν) χωρίς αποβολή:
εσερεύκουστουν(εν), ενεγκάσκουστουν, κόπουστουν
Και οι δύο τύποι απαντούν και στον 2ου πληθ. του ενεστώτα:
σερεύκουστνε(ν), σερεύκουστουν(ε(ν)
ενεργ. παρατ. -ιν-:
στέκω εστέκνα (αλλού εστέκινα), παίρω επαίρνα (αλλού επαίρινα), τραγωδώ ετραγώδνα (αλλού ετραγώδινα)
ενεργ. αόρ. των ρημάτων σε -ίζω -ισ-:
κουρφίζω εκούρφσα, ποτίζω επότσα, πογιατίζω επογιάτσα
Το ίδιο ισχύει για το ομόφωνο μόρφημα -ησ- του αορίστου ορισμένων οξύτονων ρημάτων:
ψαλαφώ εψαλάφσα, ψοφώ εψόφσα
Τα περισσότερα ρήματα αυτής της κατηγορίας όμως έχουν αόριστο σε -εσ-:
εγάπεσα, επορπάτεσα, επόρεσα κτλ.
Μερικές φορές δεν γίνεται αποβολή για να μη δημιουργηθεί μη ανεκό συμφωνικό σύμπλεγμα, κυρίως με υγρό στη μέση:
υβρίζω ύβρισα, αντρίζω έντρισα, δα$κρίζω εδά$κρισα
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αντίστοιχες μορφές του παρατατικού σε -ιζα ποτέ δεν παρουσιάζουν αποβολή:
εκούρφιζα, επότιζα, επογιάτιζα
Του ονόματος
Αρσενικά ουσιαστικά σε -ης
ονομ. -(η)ς
Αρμέντς (με ανάπτυξη -τ- στο σύμπλεγμα -νσ- βλ. παραπάνω χάντς < χάνεις), Θεοχάρτς (με παρόμοια ανάπτυξη -ρσ- > -ρτσ-), πατζ$ανάκς (αλλού Αρμένης, Θεοχάρης, πατζ$ανάκης)
αιτ. -(η)
Αρμέν, Θεοχάρ, πατζ$ανάκ (αλλού Αρμένη(ν), Θεοχάρη(ν), πατζ$ανάκη(ν))
γεν. -(η)
Αρμέν, Θεοχάρ, πατζ$ανάκ (αλλού Αρμένη, Θεοχάρη, πατζ$ανάκη)
Μερικές φορές η αποβολή αποφεύγεται για να μη δημιουργηθεί τριμελές συμφωνικό σύμπλεγμα με υγρό στη μέση, όπως με τους ρηματικούς τύπους του αορίστου σε -ισ- (βλ. παραπάνω):
ονομ. Δημήτρης, Ερέκλης (< Ηράκλειος)
αιτ. Δημήτρην, Ερέκλην
γεν. Δημήτρη, Ερέκλη
Ουδέτερα ουσιαστικά σε -ι(ν)
ονομ/αιτ. -Ø
οσπίτ, κορίτς, βούδ
Παρά το γεγονός ότι η αποβολή των ατόνων /i/ και /u/ συνήθως γίνεται μόνο μεταξύ συμφώνων ή μετά από σύμφωνο σε τελική θέση, εδώ αποβάλλεται το /u/ της παλιάς κατάληξης της γενικής -ίου, το οποίο σώζεται (οσπιτίου, κοριτσίου, βουδίου) σε κάποιες ποντιακές υποδιαλέκτους (π.χ. της Αμισού και της Οινόης) οι οποίες δεν παρουσιάζουν καμία μορφή κανονικής αποβολής. Εδώ έχουμε:
γεν. -ί
οσπιτί, κοριτσί, βουδί
Τα θηλυκά σε -η δεν παρουσιάζουν κανονικότητα ως προς την αποβολή. Συνήθως γίνεται μόνο σε παροξύτονα, και όχι πάντα σε αυτά (ζής < ζήση, αγάπ και αγάπη, κάμαση, κέρεντη χωρίς αποβολή). Αυτό είναι χαρακτηριστικό όλων των ποντιακών ιδιωμάτων με αυτή την μορφή αποβολής. Αξίζει να σημειωθεί ότι το -η της θηλυκής κατάληξης πολλές φορές εμφανίζεται ως -α$ ή -ε (π.χ. νύφη / νύφα$ / νύφε αλλά όχι *νύφ, τσ$όπα$ / τσ$όπε, όχι *τσ$όπ = τσέπη, επίσης αντωνυμίες εκείνε, αβούτε κτλ.).
Ονομ. πληθ. σε -οι των αρσενικών ουσιαστικών σε -ος
αρθώπ, συντρόφ, δεσκάλ
Όπως φαίνεται από τα παραπάνω παραδείγματα, τύποι με προπαροξύτονο ενικό γενικά ανεβάζουν τον τόνο στον πληθυντικό και γίνονται παροξύτονα πριν γίνει αποβολή. Υπάρχουν ενδείξεις, τόσο από την Αρμενία, όσο και από περιοχές του Πόντου που γενικά παρουσιάζουν αποβολή σε αυτό το περιβάλλον, ότι η αποβολή του πληθυντικού μορφήματος -οι περιορίζεται σε παροξύτονους τύπους. Δηλαδή, σε τύπους που παραμένουν προπαροξύτονοι στον πληθυντικό, τείνει να μη γίνεται αποβολή, π.χ. στα επίθετα:
έμορφοι, άρρωστοι, άχαροι, δεύτεροι και ουσ. Έλλενοι (Αρμενία)
βλ. και:
καλορίζικοι, άχαροι αλλά τυρα$νιμέν, μαύρ (Ίμερα)
έμορφοι, τσάτσαλοι, άχαροι αλλά πλούς$, πεινασμέν (Ματσούκα)
ανάντριστοι αλλά αγούρ, νομάτ (Κοτύωρα)
Αιτ. πληθ. σε -ους των αρσενικών ουσιαστικών σε -ος
αρθώπς συντρόφς δεσκάλτς
Αυτό δεν ισχύει για έναν μικρό αριθμό αρσενικών ουσιαστικών που δηλώνουν άψυχα αντικείμενα και έχουν γενικεύσει την κατάληξη -ους για ονομ. και αιτ. πληθ.:
πhέσ$κους (ενικ. πhέσ$κος), κάντρους (ενικ. κάντρος), θέατρους (μεταπλασμένος ενικ. θέατρος;). Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η αποβολή θα δημιουργούσε τριμελές συμφωνικό σύμπλεγμα, στις τελευταίες δύο με -ρ- ενδιάμεσο.
Η γενική σε -ου των μη οξύτονων αρσενικών και ουδετέρων σε -ος και -ον δεν φαίνεται να χρησιμοποιείται κανονικά στα ιδιώματα της Αρμενίας. Δεν βρίσκουμε τύπους όπως τη θανάτ, τη λύκ όπως μαρτυρούνται σε άλλα ιδιώματα με αυτή την μορφή αποβολής. Εκτός από μία περίπτωση τη πάππου-σ-ιμ (το σ προστίθεται κανονικά μπροστά σε κτητική αντωνυμία, όπου περιορίζεται και η αποβολή), αυτά τα ουσιαστικά σχηματίζουν τη γενική ή σε -ονος (τη λύκονος, τη Τhούρκονος) ή σε -ο (τη κούμπαρο, τη πάππο), ή, ειδικά στα ουδέτερα, σε -ί (τη πολεμί (και τη πόλεμονος), τη χτηνί, τη μοθοπωρί).
Άλλα περιβάλλοντα αποβολής
Στα επιρρήματα απάν, έμπρ (αλλού απάνου, έμπρου), βλ. και κα (αλλού κάτου)
Στην εγκλιτική προσωπική αντωνυμία ατς (αρσ. αιτ., αλλού ατους)
Στις εγκλιτικές κτητικές αντωνυμίες του 1ου ενικ. μ (αλλού μου), 2ου ενικ. ς (αλλού σου), 3ου ενικ. αρσ. έμψυχο ατ (αλλού (α)του και (α)τουνου), 3ου ενικ. θηλ. έμψυχο ατς (αλλού (α)της και ατες)
Στο επίθημα -ιτα με το οποίο σχηματίζονται ορισμένοι τύποι του πληθυντικού:
γάλτα, γέλτα, χάρτα (αλλού γάλιτα, γέλιτα, χάριτα).
Στο επίθημα -ισσα που σχηματίζει θηλυκά από αρσενικούς τύπους:
Αρμέντζα < Αρμένσσα με ανάπτυξη τ και ηχηροποίηση του συμπλέγματος -τσ- δίπλα σε -ν-, Τhούρκσσα, συντρόφσσα (αλλού Αρμένισσα, Τούρκισσα, συντρόφισσα).
Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχει μια κατηγορία επιθέτων όπου δεν πραγματοποιείται η αποβολή των ατόνων /i/ στις καταλήξεις. Αυτά τα επίθετα είναι όλα δάνεια που προέρχονται από ρωσικά επίθετα όπου ο αρσενικός τύπος λήγει σε -ijή -yj. Τέτοιοι τύποι δεν μαρτυρούνται στα ιδιώματα του Πόντου, όπου ο δανεισμός από την ρωσική είναι πολύ περιορισμένη. Ωστόσο, στα ιδιώματα της Αρμενίας εντάσσονται με μεγάλη κανονικότητα στο πτωτικό σύστημα της διαλέκτου, και κλίνονται ως εξής:
Έμψυχα (αρσ. και θηλ.)
Ενικός
Αρσενικά
Ονομαστική σε -ης: στρόgης < строгий (strógij) = αυστηρός, πέρβης < первый (pjérvyj) = πρώτος, πασταjάννης < постоянный (pastajánnyj) = σταθερός
Αιτιατική σε -ην: στρόgην πέρβην πασταjάννην
Γενική σε -η: στρόgη πέρβη πασταjάννη
Θηλυκά
Ονομαστική σε -ισσα: στρόgισσα πέρβισσα πασταjάννισσα
Αιτιατική σε -ισσαν: στρόgισσαν πέρβισσαν πασταjάννισσαν
Γενική σε -ισσας: στρόgισσας πέρβισσας πασταjάννισσας
Πληθυντικός (αρσ. και θηλ.)
Ονομ./αιτ. σε -ηδες (Ανκαβάν) / -η(j)ες (Ματάν): στρόgη(δ)ες πέρβη(δ)ες πασταjάννη(δ)ες
Γενική δεν καταγράφεται
Ουδέτερα και άψυχα
Ενικός
Ονομ./αιτ. σε -ι(ν): αλκαgόλ$νι(ν) < алкогольный (alkagól’nyj) = οινοπνευματώδης,gαζιρόβανι(ν) < газированный (gaziróvannyj) = αεριούχος, κρούκλι(ν) < круглый (krúglyj) = στρογγυλός
Γενική σε -ι: αλκαgόλ$νι gαζιρόβανι κρούκλι
Πληθυντικός
Ονομ./αιτ. σε -ι(j)α: αλκαgόλ$νι(j)α gαζιρόβανι(j)α κρούκλι(j)α
Γενική δεν καταγράφεται
Αυτό δεν ισχύει για επίθετα σε < -ης ελληνικής και άλλης μη ρωσικής προέλευσης, καθώς και εκείνα που είναι ρωσικής προέλευσης αλλά έχουν άλλη κατάληξη, π.χ. -oj, τα οποία κλίνονται σύμφωνα με τους κανόνες αποβολής που ισχύουν για τα ουσιαστικά:
Έμψυχα
Ενικός
Αρσενικά
Ονομαστική σε -ς: οκνά$ρτς = τεμπέλης βλ. ΙΛΠ οκνά$ρης Κερασούντα < ουσ. οκνία + κατάλ. -ιάρης, γοτσ$άχς = δουλευταράς, δυνατός < τουρκ. koçak = παλικάρι, τhα$μίζ (< τhα$μίζς) < τουρκ. temiz = καθαρός, φταρόjς < ρωσ. αρσ.второй (ftarój) = δεύτερος
Αιτιατική σε -Ø: οκνά$ρ γοτσ$άγ τhα$μίζ φταρόj
Γενική σε -Ø: οκνά$ρ γοτσ$άγ τhα$μίζ φταρόj
Πληθυντικός (αρσ. και θηλ.)
Ονομαστική σε -Ø: οκνά$ρ γοτσ$άγ τhα$μίζ φταρόj
Αιτιατική σε -ς: οκνά$ρτς γοτσ$άχς τhα$μίζ (< τhα$μίζς) φταρόjς
Γενική δεν καταγράφεται
Ουδέτερα και άψυχα
Ενικός
Ονομ./αιτ./γεν. σε -Ø: χαράπ = χαλασμένο, σπασμένο < τουρκ. harap = σαθρός, ρουτσ$νόj= χειρονακτικό, με το χέρι < ρωσ. αρσ. ручной (ručnój) = του χεριού, γολάj< τουρκ. kolay = εύκολο, γαΐμ = γερό, δυνατό
Πληθυντικός
Ονομ./αιτ. σε -α$: χαράπα$ γαΐμα$
Τα σε -Φj σε -jα: ρουτσ$νόjα γολάjα
Γενική δεν καταγράφεται
Γεωγραφική κατανομή της αποβολής των ατόνων /i/ και /u/
Οι υποδιάλεκτοι της ποντιακής φαίνεται πως μπορούν να χωριστούν σε (τουλάχιστον) 5 ομάδες με βάση αυτό το χαρακτηριστικό.
1) Περιοχή Τραπεζούντας και Χαλδίας (περιοχή Αργυρούπολης, μαζί με το Καρς και τους οικισμούς μεταλλορύχων σε άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας, π.χ. Ακ-Νταγ-Ματέν (δυτικά της Σεβάστειας) και Μπουγά-Ματέν (Ικόνιο)), που συμπεριλαμβάνει και τα χωριά και περιοχές μεταξύ Τραπεζούντας και Αργυρούπολης Ίμερα, Σταυρίν, Σάντα, Κρώμνη και Ματσούκα
Στην ίδια κατηγορία ανήκει το ιδίωμα των Κοτυώρων, καθώς και τα εξής χωριά του δυτικού Πόντου: Φάτσα (το χωριό ιδρύθηκε από μετανάστες από άλλα μέρη του Πόντου, συμπεριλαμβανόμενη η Αργυρούπολη), Αντρεάντων Αμισού και Κάβζα.
Έχουν την ίδια μορφή αποβολής που περιγράφεται παραπάνω στα ιδιώματα της Αρμενίας.
Εξαιρέσεις
Στην Τραπεζούντα και στην Αργυρούπολη μαρτυρούνται τύποι του μέσου παρατ. 2ου ενικ. χωρίς αποβολή: ένοσουν, βοηθητικό έσουν.
Για το 2ο πληθ. μέσου ενεστ. στην Τραπεζούντα χρησιμοποιείται η κατάληξη -στιν χωρίς αποβολή : πλύσκουστιν, σκούστιν, έρχ$εστιν (Αρμενία -στουν και -στνε).
2) Περιοχή Νικόπολης (το ιδίωμα της Έρμπαας, που μοιράζεται πολλά χαρακτηριστικά με αυτό της Νικόπολης, πιθανόν να ανήκει σε αυτή την κατηγορία, αλλά τα στοιχεία είναι περιορισμένα)
Φαίνεται να έχει αποβολή σε όλα τα παραπάνω περιβάλλοντα εκτός από:
Στο ρήμα:
Μέσου παρατ. 1ο και 2ο ενικ. -μουν, -σουν
έρχουμουν, ένσουν (γινόσουν)
Παρατατικός σε -ιν- παρουσιάζει πολυτυπία
επαίριναν, ετέριναν αλλά εποίννεν, εδίνναν
Στο όνομα
Αρσενικά σε -ης στην αιτιατική ενικ.:
δεσπότην, χορτλάχην (ονομ. δεσπότς, χορτλάχς)
Πιθανόν να έχει αποβολή και στην γενική (έχουμε δα$βόλ αλλά γυναικονίτη (τύπος της ΚΝΕ;))
Ουδέτερα σε -ιν
κρεββάτιν, ποτάμιν, παζάριν
Για το μόρφημα του πληθυντικού -ιτα δεν βρήκα στοιχεία
Επιρρήματα όμπρου, όξου (Έρμπαα) χωρίς αποβολή
3) Όφης και Σούρμενα
Έχει αποβολή όπως στην ομάδα 1) εκτός από:
Στο ρήμα:
2ο ενικ. ενεστ. ενεργ. -εις
σκοτώνεις, λαγγεύεις (αλλά 3ο ενικ. σκοτών, λαγγεύ)
3ο πληθ. ενεστ. ενεργ. -ουν(ε)
τρώγουνε, αραγεύουν
Μέσος παρατ. 1ο ενικ. -μουνε (και -μουνα)
εγένουμουνε και βοηθητικό έμουνα
(δεν βρήκα στοιχεία για τα υπόλοιπα πρόσωπα)
Ενεργ. αόρ. -ισ- και -ησ-
εγυναίκισε, εψηλάφησε
Στους τύπους του ενεργ. παρατ. σε -ιν-, τα κείμενα παρουσιάζουν πολυτυπία. Μαρτυρούνται τύποι με και χωρίς αποβολή και επίσης τύποι όπου το μόρφημα έχει την μορφή -εν- (αυτό μαρτυρείται και στην Κερασούντα):
επέγινανε, εθέλινα, εθέλναν, επεθάννε, έξερνα, ερώτενα, επαίρενα
Στο όνομα:
Αρσ. αιτ. πληθ. -ους
εργάτους, δα$βόλους, νομάτους (αλλά ονομ. εργάτ, δα$βόλ, νομάτ)
Μόνο στον Όφη τα αρσενικά σε -ης στην ονομαστική:
κύρης, αράπης, μουλιαζίμης (αιτ. και γεν. με αποβολή).
Δεν έχω στοιχεία για το μόρφημα -ιτα του πληθυντικού
Οι κτητικές αντωνυμίες παρουσιάζουν πολυτυπία:
το κορίτσι ς αλλά και το κορίτσι σου, επίσης μ και μου, (α)τ και του για αρσ. έμψυχα, μόνο ατς και τς καταγράφεται για θηλ. έμψυχα.
Προσωπική αντωνυμία αρσ. αιτ. ατους χωρίς αποβολή
4) Κερασούντα (σε αυτή την κατηγορία πιθανόν να ανήκει και το ιδίωμα της Τρίπολης, για το οποίο όμως έχω πολύ περιορισμένα στοιχεία. Φαίνεται να έχει λίγο πιο διαδεδομένη αποβολή σε σχέση με την Κερασούντα, εφόσον έχει αρσ. πληθ. συντρόφ με αποβολή. Ίσως αποτελεί ενδιάμεσο στάδιο ανάμεσα στο ιδίωμα της Κερασούντας και την ομάδα 1 στην οποία περιλαμβάνεται η Τραπεζούντα)
Στο ρήμα
3ο ενικ. ενεργ. ενεστ.
εβγαίν, σκοτών, λάμπ, φάζ (αλλά 2ο ενικ. εβγαίνεις, 3ο πληθ. εβγαίνουν)
Μέσος παρατ. 1ο και 2ο ενικ. -μουν, -σουν
εγένουμουν, έρχουμουν, εγένουσουν, έρχ$εσουν
Για ενεργ. αόρ. -ισ-, -ησ- λείπουν στοιχεία
Το μόρφημα του ενεργ. παρατ. -ιν- έχει τη μορφή -εν-
Στο όνομα
Γενικά δεν φαίνεται να έχει πουθενά αποβολή
Λείπουν στοιχεία για τη γενική σε -ί(ου)
Επίρρημα έξου χωρίς αποβολή
Οι αντωνυμίες γενικά έχουν αποβολή όπως στην ομάδα 1, αλλά καταγράφεται μια περίπτωση με αρσ. αιτ. πληθ. ατους (συνήθως ατς).
5) Οινόη και Αμισός
Δεν παρουσιάζουν κανονική αποβολή
Διατήρηση και ανάπτυξη του τελικού -ν
Τα περισσότερα ποντιακά ιδιώματα διατηρούν, ακόμη και αναπτύσσουν, τελικό -ν σε θέσεις όπου δεν απαντάει στην ΚΝΕ. Στα ιδιώματα της Αρμενίας παραλείπεται συνήθως για φωνητικούς λόγους μπροστά σε συριστικό ή ενίοτε άλλο εξακολουθητικό σύμφωνο, αλλά γενικά απαντά στα παρακάτω περιβάλλοντα:
Στο όνομα
Στα ποντιακά της Αρμενίας το τελικό -ν διατηρείται στην αιτιατική ενικ. των αρσενικών και θηλυκών ουσιαστικών (εκτός από αυτά με αποβολή του -η, βλ. παραπάνω), επιθέτων και αντωνυμιών και στους αντίστοιχους τύπους των άρθρων:
τον άγουρον, τον άντραν, την γαρήν, την εγκλεσίαν, τον τρανόν, την τρανέσσαν
(αλλά τον Αρμέν, την αγάπ, τον οκνά$ρ)
ατόν, αβούτον, ε(κ)είνον, ατέν, αβούτεν, ε(κ)είνεν (και -ην) κ.α.[2]
καθώς και στον ενικό (ονομ/αιτ) των ουδέτερων ουσιαστικών και επιθέτων που δεν παρουσιάζουν αποβολή του φωνήεντος της κατάληξης:
το άστρον, το παιδίν, το μαύρον (αλλά τ οσπίτ, το παζάρ, το πό(j)εζd[3])
και στον αόριστο άρθρο έναν των ουδέτερων και άψυχων.
Αναπτύσσεται στα ουδέτερα ουσιαστικά με ενικό σε -α:
το γάλαν, το όνομαν, το ψαλάφεμαν
Δεν εμφανίζεται στις ουδέτερες αντωνυμίες ατό (και εγκλ. ατο), αβούτο, ε(κ)είνο.
Όπως στην ΚΝΕ, προφέρεται m πριν από χειλικό σύμφωνο, και ŋ πριν από υπερωικό. Αν το σύμφωνο που ακολουθεί είναι μη δασύ άηχο κλειστό, ηχηροποιείται:
τημ βαρα$σμέντσαŋ γαρήν, τον dρανόμ bόλεμον, τηŋ gαλέσσαν, τοŋ χωρέτεν
Το τελικό -ν παραλείπεται ενίοτε για φωνητικούς λόγους μπροστά σε εξακολουθητικό σύμφωνο, ειδικά συριστικό ή ένηχο:
καλό συγγενόν (αρσ. αιτ), καλέσσα μάναν (θηλ. αιτ.)
και μπροστά στις κτητικές αντωνυμίες μ και ς:
τη μάνα μ, το παιδί μ, το συγγενό ς
Παρόμοια κατάσταση απαντά σε όλα τα ιδιώματα των ομάδων 1, 2 και 4 που αναφέρονται παραπάνω σε σχέση με την αποβολή, με εξαίρεση αυτό των Κοτυώρων, που με κριτήριο την παρουσία του τελικού -ν συμπίπτει με την ομάδα 5, όπου στα παραπάνω περιβάλλοντα στα ουσιαστικά και επίθετα το -ν συνήθως παραλείπεται, εκτός όταν υπάρχει εγκλιτική κτητική αντωνυμία από α-. Το ίδιο φαίνεται πως ισχύει για την ομάδα 3 (Όφης, Σούρμενα):
τον άντρα αλλά τον άντραν ατς, την πεθερά αλλά την πεθεράν ατ, το κλειδί αλλά το κλειδίν αχτε (Κοτύωρα), το μάτι, το μάτι μου, το μάτι σου, το μάτι μουνα, το μάτι σουνα, το μάτιν ατες, το μάτιν ατουνα (Οινόη) (στην Αμισό δεν καταγράφονται κτητικές αντωνυμίες από α-, αλλά του, της, τουνε), το παιδί, το παιδίν ατ (Όφης), τη γυναίκα, την καρδία, την καρδίαν ατ (αλλά τη γυναίκα τ) (Σούρμενα).
Στα Κοτύωρα και στην Οινόη εμφανίζονται σποραδικά τύποι με τελικό -ν, αλλά δεν φαίνονται να έχουν κάποια κανονικότητα:
σον Άι-Νικόλαν σην εγκλεσία και…, σ$κυλλίν και, κατζάτι. (τέλος πρότασης), μακέλλι και μεσημέριν μπροστά σε α (Οινόη)
το φαεί άβραστον επέμνεν, τρανόν αγάπ, ασαβάνωτον έθαψαν ατον αλλά αδέλα$γο τσ$εσίτ, άλογο ακαλίβωτο, σο δέντρο αφκά, σην αέρα (Κοτύωρα)
Στο ρήμα
Διατήρηση 3ο ενικ. ενεργ. αόρ. και παρατ. και μέσου αορ. -εν
έσυρεν, εσύρνεν (αλλού (ε)σύρινεν), εσύρθεν
Διατηρείται το τελικό -ν σε όλα τα ιδιώματα των ομάδων 1 (συμπεριλαμβανόμενα αυτά της Αρμενίας), 2 και 4 εκτός από εκείνο των Κοτυώρων.
Στην ομάδα 3 και στην Αμισό διατηρείται μόνο μπροστά σε εγκλιτική αντωνυμία:
Όφης, Σούρμενα είπε αλλά είπεν ατονα, Αμισός είπε, είπεν τονε
Στην Οινόη και στα Κοτύωρα απαντούν τύποι και με και χωρίς το τελικό -ν, αλλά φαίνεται να υπερτερούν αυτοί χωρίς το -ν, τα οποία εμφανίζονται και μπροστά σε λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν.
Διατήρηση 1ο πληθ. ενεργ. ενεστ., αόρ, παρατ. και μέσου αορ. -μεν
σύρουμεν (αλλού σύρομεν), έσυραμεν, εσύρναμεν, εσύρθαμεν
Τύποι που διατηρούν το τελικό -ν μαρτυρούνται στην Αρμενία καθώς και στις εξής περιοχές του Πόντου, κυρίως της ομάδας 2 της νοτιο-κεντρικής περιοχής και στα ιδιώματα τύπου 1 που βρίσκονται στον δυτικό Πόντο:
Νικόπολη, Έρμπαα, Κάβζα, Αντρεάντων, Ερεκλί Αμισού και μία φορά στα Κοτύωρα[4].
Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλες αυτές τις περιοχές, όπως και στην Αρμενία, επικρατεί πολυτυπία. Η κατάληξη -μεν εναλλάσσεται με τύπους σε -μ (λέγουμ, είπαμ, έλεγαμ, που προτιμούνται στο Ανκαβάν της Αρμενίας). Στην Κάβζα, και σύμφωνα με τον Τομπαΐδη (1992-3) και στην Έρμπαα, καθώς και στο Ματάν της Αρμενίας, καταγράφονται και τύποι σε -μες (βλ. παρακάτω), που εμφανίζονται απρόσμενα και σε ένα κείμενο από την Αργυρούπολη (Βαλαβάνης ΑΠ7). Το -με που επικρατεί τόσο στον ανατολικό όσο στο δυτικό Πόντο είναι σπάνιο σε αυτά τα ιδιώματα.
Η κατάληξη -μεν καταγράφεται και στην Τραπεζούντα, αλλά μόνο σε ένα κείμενο (Χατζόπουλος ΑΠ 26), όπου εμφανίζονται και άλλα χαρακτηριστικά του Αντρεάντων τα οποία δεν εμφανίζονται σε άλλα κείμενα από την Τραπεζούντα. Γενικά στην Τραπεζούντα, καθώς και στα Κοτύωρα, επικρατεί η κατάληξη -με με αποβολή του -ν.
Ανάπτυξη 2ου πληθ. ενεργ. ενεστ., αόρ, παρατ. και μέσου αορ. -τεν
σύρετεν, έσυρετεν, εσύρνετεν, εσύρθετεν
Η ανάπτυξη του -ν σε αυτή την κατάληξη φαίνεται περισσότερα διαδεδομένη από την διατήρησή του στην αντίστοιχη κατάληξη του 1ου πληθυντικού. Έχει παρόμοια κατανομή με τη διατήρηση του -ν στην κατάληξη του 3ου ενικ. ενεργ. αορ. και παρατ. και μέσου αορ. -εν, με την διαφορά ότι στα περισσότερα ιδιώματα της ομάδας 1, φαίνεται να είναι προαιρετικό το -ν. Στην Αρμενία οι τύποι με -ν είναι κανονικοί, αν και σπανιότερα εμφανίζονται τύποι χωρίς αυτό. Στις ομάδες 2 και 4 καταγράφονται μόνο τύποι με -ν. Στην ομάδα 2 το -ν καταγράφεται μόνο μπροστά σε εγκλιτική αντωνυμία (να φέρητεν ατονα), και στην Αμισό δεν καταγράφεται τύπος με -ν. Στην Οινόη έχει κατάληξη -τεινε (φτάτεινε, αποθάνετεινε).
Ανάπτυξη 3ου πληθ. ενεργ. ενεστ., αορ, παρατ. και μέσου αορ., παρατ. -νεν
σύρνεν, έσυρανεν, εσύρνανεν, εσύρθανεν, εσύρκουσανεν
Στην Αρμενία αυτός είναι ο κανονικός τύπος στον ενεστώτα, αν και εμφανίζονται και τύποι σε -νε (κυρίως μπροστά σε εξακολουθητικά σύμφωνα, αλλά όχι αποκλειστικά). Στους χρόνους του παρελθόντος είναι επίσης συχνή η ανάπτυξη, αν και υπερέχουν οι τύποι σε -αν χωρίς ανάπτυξη (οι τύποι σε -ανε είναι πιο σπάνιοι, και όπως στον ενεστώτα εμφανίζονται κυρίως για φωνητικούς λόγους). Στα κείμενα η ανάπτυξη του -ν σε αυτό το περιβάλλον καταγράφεται μόνο στην περιοχή της Νικόπολης και στην Έρμπαα (ομάδα 2). Όπως και στην Αρμενία, είναι συχνότερη στον ενεστώτα.
Ανάπτυξη -ν στον ενικ. μέσου ενεστ. -μαιν, -σαιν, -ταιν
σύρκομαιν, σύρκεσαιν, σύρκεταιν
και βοηθητικό
είμαιν, είσαιν, 3ο πληθ. είναιν
Αυτή είναι συχνή αλλά προαιρετική στα ιδιώματα της Αρμενίας. Είναι πιο συχνή στο Ματάν απ’ ό,τι στο Ανκαβάν.
Στα κείμενα εμφανίζεται στις περιοχές της ομάδας 2 (Νικόπολη, Έρμπαα), καθώς και στην Κάβζα και στο Αντρεάντων Αμισού (ομάδα 1 δυτική περιοχή). Επίσης εμφανίζεται στο κείμενο του Χατζόπουλου από την Τραπεζούντα (ΑΠ26), αλλά όχι στα άλλα κείμενα από την Τραπεζούντα. Έχει δηλαδή παρόμοια κατανομή με τη διατήρηση του -ν στην κατάληξη του 1ου πληθ. ενεργ. ενεστ., αορ, παρατ. και μέσου αορ. -μεν.
Ανισοσύλλαβος πληθυντικός
Στα ιδιώματα της Αρμενίας τα περισσότερα οξύτονα έμψυχα αρσενικά ουσιαστικά και επίθετα σε -ής και -άς (και μερικά μη οξύτονα σε -(η)ς):
Μα$τα$ντσ$ής Μα$τα$ντσ$ή(δ)ες (κάτοικος του Ματάν), ναχακάς ναχακά(δ)ες < αρμ. ενικ. նախագահ (naxagáh) = πρόεδρος, αdναφαμίλτσηδες (ενικ. *;αdναφαμίλτσ(η)ς < ρωσ. ενικ. однофамилец (adnafamíljets) = συνεπώνυμος), βλ. και μη οξύτ. Γαράπετσ$ιληες (Αντρεάντων)
τα οξύτονα θηλυκά σε -ά και τα έμψυχα μη οξύτονα θηλυκά σε -α:
πεθερά πεθερά(δ)ες, παρά παρά(δ)ες, μάνα μανά(δ)ες, ουbόρσ$ιτσα ουbορσ$ιτσά(δ)ες < ρωσ. ενικ.уборщица (ubóršitsa) = καθαρίστρια
(άψυχα μη οξύτονα σε -α έχουν πληθ. σε -ας: λάχτας, βέτκας < ρωσ. ветка (vjétka) = κλαδί)
τα έμψυχα θηλυκά σε -ή, πιθανόν και εκείνα σε -η αλλά λείπουν στοιχεία:
κουτσ$ή κουτσή(δ)ες
(αυτά που δηλώνουν άψυχα έχουν πληθ. -ία και -ια: βρεσ$ή βρεσ$ία, κάμαση κάμασια)
τα θηλυκά σε -ού (για άψυχα δεν εχω στοιχεία):
λαλασ$ού λαλασ$ού(δ)ες
καθώς και μερικά άλλα αρσενικά που δηλώνουν κυρίως οικογενειακές σχέσεις (άντρας, πάππος), σχηματίζουν ανισοσύλλαβο πληθυντικό. Οι ποντιακές υποδιαλέκτους μπορούν να χωριστούν σε τρεις βασικές ομάδες με βάση τα χαρακτηριστικά του ανισοσύλλαβου πληθυντικού.
Ομάδα 1
Δεν υπάρχει διάκριση ονομαστικής / αιτιατικής, έμψυχων / άψυχων
Αυτή είναι η μεγαλύτερη ομάδα, στην οποία ανήκει σίγουρα το ιδίωμα του Ματάν της Αρμενίας. Οι περισσότεροι τύποι που καταγράφονται στο Ανκαβάν ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, αλλά σπάνια εμφανίζονται και τύποι της ομάδας 2. Το μόρφημα του ανισοσύλλαβου πληθυντικού είναι συνήθως -δες, που προστίθεται στο φωνήεν του θέματος (α, η ή ου):
ο γειτονάς οι γειτονάδες τοι γειτονάδες, η μάνα οι μανάδες τοι μανάδες, η παρά τα παράδες
ο τα$μερτσ$ής οι τα$μερτσ$ήδες τοι τα$μερτσ$ήδες, η γαρή οι γαρήδες τοι γαρήδες
η λαλασ$ού οι λαλασ$ούδες τοι λαλασ$ούδες
Σε μερικές περιπτώσεις αλλάζει το φωνήεν του θέματος:
η νύφη (ή νύφα$, νύφε) οι νυφάδες
ο πάππος οι παππούδες
ο άντρας οι αντρούδες
Αυτός ο τύπος του πληθυντικού είναι κανονικός στις εξής περιοχές:
Ανκαβάν Αρμενίας, Τραπεζούντα, Ματσούκα, Κερασούντα, Κοτύωρα
Με φωνητικές παραλλαγές:
-δα$ς
Όφης, Σούρμενα
-ά(j)ες, -ή(j)ες, -ού(j)ες
Μα$τα$ντσ$ήες, μανάες, παράες, αντρούες
Ματάν Αρμενίας, Αντρεάντων Αμισού
Αυτοί οι τύποι εμφανίζονται και στην περιοχή Νικόπολης (μαζί με τύπους σε -δες), στην Κάβζα (μαζί με τύπους σε -δες και τύπους της ομάδας 2) και μεμονωμένη περίπτωση στην Οινόη (όπου εμφανίζονται κυρίως τύποι σε -δες και τύποι της ομάδας 3).
Ομάδα 2)
Εδώ τα έμψυχα στην ονομαστική έχουν κατάληξη -δες, ενώ τα έμψυχα στην αιτιατική και τα άψυχα ονομ. και αιτ. έχουν κατάληξη -δας:
ο γειτονάς οι γειτονάδες τοι γειτονάδας
η μάνα οι μανάδες τοι μανάδας (εδώ τα θηλυκά έμψυχα ενίοτε σχηματίζουν άψυχο πληθ. τα μανάδας ονομ./αιτ.)
η παρά τα παράδας (ονομ./αιτ).
Αυτό το σύστημα χαρακτηρίζει τα ιδιώματα της Χαλδίας, μαζί με την Ίμερα, τη Σάντα, πιθανόν και την Κρώμνη (λείπουν στοιχεία), αλλά όχι αυτά της Τραπεζούντας και της Ματσούκας. Επίσης εμφανίζεται στη Φάτσα, όπου εγκαταστάθηκαν μετανάστες από την Αργυρούπολη. Άψυχοι τύποι σε -άδας (ζουρνάδας, οκάδας) καταγράφονται και στην Κάβζα (μαζί με τύπους σε -άες: παράες, γιουχάες), όπου τα διαλεκτικά στοιχεία δείχνουν ότι πιθανόν να έγιναν ανάλογες μετακινήσεις πληθυσμών. Στο Ανκαβάν της Αρμενίας καταγράφεται μεμονωμένος τύπος νυφάδας (αιτ.).
Ομάδα 3)
Εδώ τα στοιχεία είναι κάπως ελλιπή αλλά μπορούμε να πούμε ότι τα έμψυχα αρσενικά και (κάποια τουλάχιστον) θηλυκά έχουν ονομ. πληθ. -δοι, αιτ. πληθ. (τουλάχιστον για αρσενικά) -δους:
ο γιατρός οι γιατροίδοι τους γιατροίδους (Αμισός)
οι βροκολακάδοι (αρσ.), οι νυφάδοι (θηλ) (Οινόη)
ενώ τα άψυχα (και κάποια έμψυχα θηλυκά) έχουν ονομ./αιτ. πληθ. -δες:
η παρά τα παράδες (Αμισός, Οινόη)
ο αραπάς (Αμισός, αλλού η αραπά) τ αραπάδες
οι μαγισσάδες, οι μανάδες (Οινόη)
Αυτό το σύστημα καταγράφεται στην Αμισό και στην Οινόη.
Στην Οινόη τα κείμενα παρουσιάζουν πολυτυπία: καταγράφεται και ο αρσενικός τύπος σε -ήδες: κεμιτζ$ήδες, και θηλ. άψυχο σε -άες: παράες (επίσης παράδες).
Οριστικό άρθρο
Οι ποντιακές υποδιάλεκτοι μπορούν να χωριστούν σε κατηγορίες με βάση τη μορφή του οριστικού άρθρου της γενικής (ενικ. και πληθ.) και της αιτιατικής του πληθυντικού. Οι υπόλοιπες μορφές του οριστικού άρθρου είναι όμοιες με αυτές της κοινής νεοελληνικής, με τη διαφορά ότι αυτές που αποτελούνται από φωνήεν χωρίς σύμφωνο (ο, η, οι) συχνά παραλείπονται, ειδικά μπροστά σε άλλο φωνήεν. Το γεγονός ότι πρόκειται για φωνητικό και όχι συντακτικό φαινόμενο αποδεικνύεται εφόσον οι μορφές που περιέχουν σύμφωνο δεν παραλείπονται.
1) Το οριστικό άρθρο της γενικής (χωρίς διάκριση γένους και αριθμού) και της αιτ. πληθ. (αρσ. και θηλ. έμψυχα[5]ti (για τη γενική συνήθως γράφεται τη, για αιτ. πληθ. τοι).) έχει πάντα τη μορφή
γεν. τη ποπά, τη μάνας, τη εγκλεσίας, τη χωρί, τη Τουρκαντίων
αιτ. πληθ. τοι ποπάδες, τοι μανάδες (τα εγκλεσίας, τα χωρία)
Αυτό το σύστημα επικρατεί στην Αρμενία και στις εξής περιοχές του Πόντου:
Χαλδία (και Ίμερα, Σταυρίν, Κρώμνη, Σάντα), Φάτσα, Κάβζα, Αντρεάντων Αμισού, Νικόπολη, Έρμπαα, Κερασούντα, Κοτύωρα. Αυτοί οι τύποι εμφανίζονται στην Τραπεζούντα, αλλά οι τύποι της ομάδας 2 φαίνονται να ήταν συχνότεροι.
2) Το οριστικό άρθρο της γενικής κάνει διάκριση γένους και αριθμού, και διακρίνεται από αυτό της αιτ. πληθ. (έμψυχων).
α) γεν. ενικ. αρσ./ουδ. του, γεν. ενικ. θηλ. τση, γεν. πληθ. του(ν)
του ποπά, του χωρί, τση μάνας, του(ν) γυναικίω(ν)
αιτ. πληθ. έμψ. τσοι
τσοι ποπάδες, τσοι μανάδες (και ποπάδα$ς, μανάδα$ς)
Αυτό το σύστημα επικρατεί στον Όφη, στη Σούρμενα, στη Ματσούκα και στην Τραπεζούντα (στην Τραπεζούντα απαντούν και τύποι της ομάδας 1).
β) Στην Οινόη και στην Αμισό το σύστημα είναι παρόμοιο, αλλά καταγράφονται εναλλακτικοί τύποι για αιτ. πληθ.:
γεν. ενικ. αρσ./ουδ. του, γεν. ενικ. θηλ. τση (γεν. πληθ. του, Οικ. Γραμμ. σελ. 151)
του ποπά, του χωρίου, τση μάνας
αιτ. πληθ. αρσ. έμψ. τσου (Οινόη), τους (Αμισός)
Ο Οικονομίδης (σελ. 151) έχει τσου, τσους και τσοι για Οινόη, τσοι για Αμισό και δεν αναφέρει τον τύπο τους. Σύμφωνα με αυτόν, αυτοί οι τύποι χρησιμοποιούνται για αρσ. και θηλ. Στα κείμενα δεν βρήκα στοιχεία για θηλ. αιτ. πληθ.
Εγκλιτική κτητική αντωνυμία 3ου ενικ. για ουδέτερα και άψυχα
Αυτή η αντωνυμία εμφανίζεται με τέσσερις βασικούς τύπους:
αθε
Ανκαβάν Αρμενίας (και αθες), Όφης, Σούρμενα, Τραπεζούντα, Ίμερα, Σταυρίν, Κρώμνη, Αργυρούπολη (επίσης αθες) και κάποια από τα χωριά της Χαλδίας.
Στη Ματσούκα και στη Σάντα έχει τη μορφή εθε.
αχτε
Ματάν Αρμενίας, κάποια από τα ιδιώματα της Χαλδίας (Κοτύλα$ Αργυρούπολης, επίσης Καρς με τη μορφή αχτερ), Κερασούντα, Κοτύωρα, Φάτσα, Κάβζα (και αχτες), Αντρεάντων Αμισού (και αχτες, αχτερε)
(ε)κεν
Νικόπολη και Έρμπαα
του
Αμισός, ίσως Οινόη
3ο πληθ. μέσου παρατ.
Η κατάληξη έχει δύο βασικές μορφές. Η κατανομή τους είναι ως εξής:
-ουσαν(ε(ν)
έρχουσαν(ε(ν), εκάθουσαν(ε(ν)
Ματάν και Ανκαβάν Αρμενίας, Τραπεζούντα, Ματσούκα, Σάντα, Ίμερα, Σούρμενα (για τον Όφη λείπουν στοιχεία), Νικόπολη, Έρμπαα, Αντρεάντων
και φωνητικές παραλλαγές:
-οσανεν
έρχοσανεν Κάβζα
-ουζαν
έρχουζαν Μπουγά-Ματέν (οικισμός μεταλλωρύχων στην περιοχή Ικονίου που θεωρείται ότι ιδρύθηκε από την Χαλδία)
Τα κείμενα από την Αμισό παρουσιάζουν και -ουσαν και -ουνταν
-ουνταν(ε)
έρχουνταν(ε)
Αργυρούπολη, Κοτύλα$ Αργυρούπολης, Χαλδία (κείμενα του Μελάνοφρύδη ΑΠ7, 8 όπου δεν αναφέρεται από πιο μέρος της Χαλδίας προερχόταν ο ομιλητής), Καρς, Φάτσα, Οινόη (Αμισός και -ουσαν).
3ο ενικ. μέσου παρατ.
Η συνηθισμένη κατάληξη στις περισσότερες ποντιακές υποδιαλέκτους είναι -ουτουν(ε) ή -ουτον(ε):
έρχουτουν(ε), (ε)σερεύκουτον(ε)
Στα περισσότερα ιδιώματα εμφανίζονται και οι δυο αυτοί τύποι:
Αργυρούπολη: έρχουτουν, εφαίντονε
Καρς: έρχουτουν, εχρέσ$κουτον
Κοτύωρα: έρχουτουν, επεδελά$ουτον
Φάτσα: εκάγουτουν, εφογούτον
Αμισός: κυρίως -ουτουν(ε) αλλά και αρραβονά$σκουτον
Σούρμενα: εκοιμάτουνε, εφαίντονε
Νικόπολη: εκάθετουν, ίνετον
Έρμπαα: ίνετουν, σερεύκουτον
Καταγράφεται μόνο -ουτουν(ε):
Τραπεζούντα, Οινόη, Αντρεάντων
Στα ιδιώματα της Αρμενίας δεν χρησιμοποιούνται αυτές οι καταλήξεις. Σε αυτά τα ιδιώματα η κατάληξη είναι -ουσουν(ε(ν):
έρχουσουν(ε(ν), εφογούσουν(ε(ν).
Στα κείμενα παρόμοιοι τύποι καταγράφονται σποραδικά στα κείμενα από την Κάβζα (εκάθουσουν, ίνοσουν, Αρμενία ίνουσουν) και την Έρμπαα (έρχουσουν).
Στο Μπουγά-Ματέν Ικονίου απαντάει η κατάληξη -ουζεν:
ελάσκουζεν, ετυλίγουζεν, εκάθουζεν
1ο πληθ. ενεργ. ενεστώτα και 1ο πληθ. ενεργ. αορ. και παρατ. και μέσου αορ.
Τα ιδιώματα του Πόντου παρουσιάζουν διάφορες μορφές αυτής της κατάληξης, οι οποίες ήταν το αντικείμενο μιας έρευνας με ερωτηματολόγια του Δ. Ε. Τομπαΐδη (1992-3).
ενεργ. ενεστ. κόφτουμε, κόφτουμ, κόφτουμεν, κόφτουμες (και αντίστοιχοι τύποι σε -ομ- που δεν καταγράφονται στην Αρμενία, κόφτομε κτλ.)
ενεργ. αόρ. έκοψαμε, έκοψαμ, έκοψαμεν, έκοψαμες
ενεργ. παρατ. έκοφταμε, έκοφταμ, έκοφταμεν, έκοφταμες
μέση αόρ. εκόπαμε, εκόπαμ, εκόπαμεν, εκόπαμες
Σύμφωνα με τον Τομπαΐδη, ο τύπος -μες, τον οποίο βρίσκουμε στο Ματάν αλλά όχι στο Ανκαβάν, μαρτυρείται μόνο στην Αμάσεια (Κάβζα) και στη Νεοκαισάρεια (Έρμπαα). Πράγματι καταγράφεται η κατάληξη -μες (και στον ενεστώτα και στους χρόνους του παρελθόντος) στα κείμενα της Κάβζας, αλλά όχι της Έρμπαας, για την οποία ωστόσο τα στοιχεία είναι αρκετά περιορισμένα. Εφόσον το ιδίωμα της Έρμπαας παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με αυτό της Νικόπολης, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο Dawkins εντοπίζει την κατάληξη και εκεί (βλ. Τομπαΐδης 1992-3 σελ. 157), καθώς και στην Τρίπολη, αν και η παρουσία της σε αυτές τις περιοχές δεν επιβεβαιώνεται ούτε από την έρευνα του Τομπαΐδη, ούτε από τα κείμενα του Αρχείον Πόντου. Είναι αξιοσημείωτο ότι το μόνο άλλο κείμενο όπου εντόπισα το -μες προέρχεται από την Αργυρούπολη (Βαλαβάνης ΑΠ7, μόνο στον ενεστώτα: τρώγομες, πίνουμες, χορεύουμες, ευρήκουμες, μαζί με τύπους σε -με και -μ αλλά όχι -μεν).
Στα ιδιώματα της Αρμενίας καταγράφονται στον ενεστώτα οι καταλήξεις -ουμ, -ουμε, -ουμεν και (στο Ματάν) -ουμες. Στο Ανκαβάν η συχνότερη κατάληξη είναι -ουμ, στο Ματάν -ουμεν (βλ. παραπάνω διατήρηση και ανάπτυξη τελικού -ν). Στον Τομπαΐδη (1992-3) δεν αναφέρεται η κατάληξη -ουμ του ενεστώτα, την οποία βρίσκουμε και στα δύο χωριά της Αρμενίας, αλλά το -ομ(ε) (κόφτομ(ε), καθώς και οξύτονα σε -ούμ(ε)) το εντοπίζει στο Ερζερούμ (νοτιοανατολικά) και στη Νικόπολη. Τον τύπο κόφτουμεν τον εντοπίζει στην Κερασούντα (στα κείμενα του Αρχείον Πόντου από την Κερασούντα επικρατεί το -ουμ), κόφτουμε στην Χαλδία, στον Όφη, στη Ματσούκα, στα Κοτύωρα και στην Αργυρούπολη, και κόφτουμε(ν) με προαιρετικό -ν στη Σινώπη. Τα κείμενα του Αρχείον Πόντου παρουσιάζουν κάποιες διαφορές από τα ευρήματα του Τομπαΐδη. Εμφανίζονται οι τύποι:
μόνο -ομε (παντού οξύτονα σε -ούμ-, άλλα σε -άμ-)
Ίμερα, Σταυρίν, Σάντα, Κρώμνη, Τραπεζούντα (Λαμψίδης), Χαλδία (Μελανοφρύδης ΑΠ8), Γούς Χαραβά Αργυρούπολης, Ακ-Νταγ-Ματέν, Καρς, Κοτύωρα, Φάτσα, Σούρμενα
-ομε, -ουμε
Πλάτανα Τραπεζούντας, Όφης, Αμισός
-ουμε
Ματσούκα
-ομε και -ομ
Χαλδία (Μελανοφρύδης ΑΠ7), Μπουγά-Ματέν
-ουμε, -ουμ
Κερασούντα
-ομε, -ουμε, -ουμ, -ουμες
Αργυρούπολη (Βαλαβάνης ΑΠ7)
-ομε, -ομεν, -ομες
Κάβζα
-ομεν
Έρμπαα
-ουμ, -ομ (και τύποι σε -εν πάμεν, εφτjάμεν)
Νικόπολη (Μπάλτζανα)
-ομεν, -ομ
Νικόπολη (Γαλατσούγου)
-ουμ, -ουμε, -ουμεν
Τραπεζούντα (Χατζόπουλος ΑΠ 26), Αντρεάντων
Για τους χρόνους του παρελθόντος τα ιδιώματα της Αρμενίας παρουσιάζουν την ίδια πολυτυπία που βρίσκουμε στον ενεστώτα, με την ίδια κατανομή των καταλήξεων, δηλαδή στο Ανκαβάν -αμ (συχνότερο), -αμεν, -αμε και στο Ματάν -αμεν (συχνότερο), -αμ, -αμε, -αμες.
Σύμφωνα με τον Τομπαΐδη, το -αμε χρησιμοποιείται σε όλα τα ιδιώματα του Πόντου που συμπεριλήφθηκαν στην έρευνά του εκτός από αυτό της Αμάσειας (Κάβζας) (Χαλδία, Φάτσα, Τραπεζούντα, Σούρμενα, Σινώπη, Ρωσία, Αμισός, Όφης, Οινόη, Ματσούκα, Κρώμνη, Κοτύωρα, Καρς, Κερασούντα, Αργυρούπολη, Ακ-Νταγ-Ματέν, Νεοκαισάρεια, Γαλίαινα, Σεβάστεια, Καύκασος, και -αμ(ε) με προαιρετικό -ε στο Ερζερούμ και στη Νικόπολη). Το -αμ το εντοπίζει στην Κερασούντα, στο Ακ-Νταγ-Ματέν, στην Κρώμνη, στην Αργυρούπολη, στον Καύκασο και στην Νεοκαισάρεια (Έρμπαα), το -αμεν στην Αμάσεια, στην Αργυρούπολη, στην Κρώμνη, και -αμε(ν) με προαιρετικό -ν στην Κερασούντα, στη Σινώπη και στην Αμάσεια (Κάβζα).
Τα κείμενα του Αρχείον Πόντου παρουσιάζουν τα εξής στοιχεία:
μόνο -αμε
Ίμερα, Σάντα, Ματσούκα, Πλάτανα Τραπεζούντας, Χαλδία (Μελανοφρύδης ΑΠ7 και ΑΠ8), Κοτύλα$ Αργυρούπολης, Αμισός, Αντρεάντων, Όφης, Σούρμενα
-αμε, -αμ
Γούς Χάραβα Αργυρούπολης, Αργυρούπολη, Μπουγά-Ματέν, Φάτσα
μόνο -αμ
Κερασούντα
-αμε, -αμεν
Τραπεζούντα (Χατζόπουλος), Κοτύωρα
μόνο -αμεν
Ερεκλί Αμισού
-αμε, -αμ, -αμεν
Έρμπαα (κυρίως -αμεν)
-αμ, -αμεν
Νικόπολη
-αμε, -αμες
Κάβζα (ενεστ. και -μεν)
3ο πληθ. μέσου ενεστ.
Στα ιδιώματα των δύο χωριών της Αρμενίας, παράλληλα με τους συνηθισμένους τύπους σε -ουνταν, εμφανίζονται σποραδικά και τύποι με κατάληξη -ουν:
σερεύκουν, λούσκουν
Τέτοιοι τύποι μαρτυρούνται και στα ιδιώματα των εξής περιοχών της περιοχής Τραπεζούντας και Χαλδίας:
Πλάτανα Τραπεζούντας, Ματσούκα, Ίμερα, Σταυρίν, Σάντα, Κρώμνη, Αργυρούπολη, Κοτύλα$ Αργυρούπολης
Ρήματα σε -αεύω
Στο Ματάν τα ρήματα σε -αεύω έχουν τη μορφή -αύω:
αραύω < αραεύω, αόρ. εράψα < εράεψα, παρατ. εραύα < εράευα
Παρόμοιοι τύποι καταγράφονται στις εξής περιοχές:
Κοτύλα$ Αργυρούπολης, Καρς, Φάτσα, Αντρεάντων, Κάβζα, Νικόπολη, Κοτύωρα, Τρίπολη.
Στο Ανκαβάν οι αντίστοιχοι τύποι έχουν -α$ύω. Δεν εντόπισα αυτή τη μορφή στα κείμενα.
Αντωνυμία εείνος < εκείνος
Και στα δύο χωριά της Αρμενίας, η αντωνυμία εκείνος συνήθως έχει τη μορφή εείνος (επίσης αείνος). Αυτές οι μορφές μαρτυρούνται στις εξής περιοχές:
Κοτύλα$ Αργυρούπολης (εείνος), Καρς (εείνος), Φάτσα (εείνος), Αντρεάντων (εείνος), Κάβζα (εείνος), Νικόπολη (εείνος, αείνος), Αμισός (αείνος, αγείνος, εγείνος) και Ματσούκα (εγείνος).
έχω, παρατ. έχνα
Αυτή η μορφή χρησιμοποιείται και στα δύο χωριά της Αρμενίας. Στα κείμενα εντοπίστηκε μόνο στο Μπουγά-Ματέν.
Συμπεράσματα
Τα παραπάνω χαρακτηριστικά των ποντιακών ιδιωμάτων του Ματάν και του Ανκαβάν γενικά επιβεβαιώνουν τα ιστορικά στοιχεία σχετικά με την προέλευση των κατοίκων. Σχεδόν όλα τα χαρακτηριστικά μαρτυρούνται σε ιδιώματα της περιοχής της Αργυρούπολης ή των άλλων οικισμών που θεωρείται πως ιδρύθηκαν από εκεί. Το ιδίωμα του Ανκαβάν παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του Καρς, αλλά επίσης ορισμένες διαφορές. Ωστόσο, το ιδίωμα του Ματάν ειδικά παρουσιάζει αρκετά χτυπητές ομοιότητες με εκείνο της Κάβζας, που βρίσκεται κοντά στην Αμάσεια αλλά το ιδίωμα της οποίας μοιάζει περισσότερα με εκείνα της Χαλδίας παρά με της Αμισού ή της Έρμπαας. Με την τελευταία όμως μοιράζειται ορισμένα χαρακτηριστικά, τα οποία εμφανίζονται και στο Ματάν. Τα «νοτιο-κεντρικά» (Νικόπολης και Έρμπαας) χαρακτηριστικά που εμφανίζονται στην Κάβζα και στο Ματάν αλλά απ’ ό,τι φαίνεται όχι στη Χαλδία είναι η ιδιαίτερα μεγάλη έκταση της ανάπτυξης και διατήρησης του τελικού -ν, ιδιαίτερα στον ενεστώτα της μέσης φωνής, που σύμφωνα με το ΙΛΠ (εισαγωγή σελ. ζ΄) είναι χαρακτηριστικό της Νικόπολης, ο ανισοσύλλαβος πληθυντικός με αποβολή του -δ-, και το 3ο. ενικ. του παρατατικού της μέσης φωνής σε -ουσουν. Επίσης η κατάληξη -μες του 1ου πληθ. της ενεργητικής (και του μέσου αορίστου) εντοπίστηκε από τον Τομπαΐδη (1992-3) μόνο στην Κάβζα και στην Έρμπαα, αν και εμφανίζεται σε ένα κείμενο από την Αργυρούπολη (Βαλαβάνης ΑΠ7).
Συντομογραφίες
ΑΠ: Αρχείον Πόντου
ΙΛΠ: Α.Α. Παπαδόπουλος, Ιστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου, Αθήνα 1958 (τόμος Α΄), 1961 (τόμος β΄)
Βαλαβάνης ΑΠ7: Ι. Βαλαβάνης, «Παραμύθια», Αρχείον Πόντου 7, σσ. 82-124
Μελανοφρύδης ΑΠ7: Π. Μελανοφρύδης, «Ανέκδοτα και παραδόσεις Χαλδίας», Αρχείον Πόντου 7, σσ. 223-263
Μελανοφρύδης ΑΠ8: Π. Μελανοφρύδης, «Ανέκδοτα Χαλδίας», Αρχείον Πόντου 8, σσ. 230-234
Οικονομίδης: Δ. Οικονομίδης, Γραμματική της ελληνικής διαλέκτου του Πόντου, Αθήνα 1958
Τομπαΐδης (1992-3): Δ. Τομπαΐδης, «Η ρηματική κατάληξη -μες της ποντιακής», Αρχείον Πόντου 44 (1992-3) σσ. 3-14
Χατζόπουλος ΑΠ26: Γ. Χατζόπουλος, «Παραμύθια Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 26, σσ. 58-73
Επιπλέον Βιβλιογραφία
Ε. Αθανασιάδης, «Λαογραφικά κείμενα Σάντας», Αρχείον Πόντου 24 (1961), σσ. 76-85
Α. Ακριτόπουλος, «Παραμύθια Χαλδίας: Μπουγά-Μαντέν Ικονίου», Αρχείον Πόντου 50 (2004), σσ. 273-290
Ι. Βαλαβάνης, «Παραμύθια Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 1 (1928), σσ. 185-191
«Παραμύθια Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 6 (1934), σσ. 228-239
Ι. Βαμβακίδης, «Σύμμεικτα εξ Οινόης», Αρχείον Πόντου 9 (1939), σσ. 152-178
R.M. Dawkins, «Folk tales from Sourmena and the Valley of Ophis», Αρχείον Πόντου 3 (1931), σσ. 79-122
G. Drettas, Aspects Pontiques, Paris 1997
Γ. Ζερζελίδης, «Παραμύθια της Άνω Ματσούκας», Αρχείον Πόντου 31 (1971-2), σσ. 341-369
Π. Ηλιάδης, «Δύο ποντιακοί μύθοι του A. Thumb», Αρχείον Πόντου 45 (1994), σσ. 144-148
Κ. Ιορδανίδης, «Λαογραφικά κείμενα Νικοπόλεως», Αρχείον Πόντου 26 (1964), σσ. 265-266
Ο. Λαμψίδης, «Ποντικά παραμύθια», Αρχείον Πόντου 27 (1965), σσ. 207-243
Σ. Λιανίδης, «Σύμμεικτα λαογραφικά Σάντας», Αρχείον Πόντου 23 (1959), σσ. 55-76
Δ. Παπαδόπουλος, «Κατάραι και ευχαί του χωρίου Σταυρίν», Αρχείον Πόντου 9 (1939), σσ. 92-99
Σ.Π. Παπαδόπουλος, «Παραμύθια περιοχής Καρς Αντικαυκάσου», Αρχείον Πόντου 40 (1985), σσ. 47-96
«Σύμμεικτα λαογραφικά περιοχής Φάτσας», Αρχείον Πόντου 45 (1994), σσ. 92-133
«Λαογραφικά σύμμεικτα του Πόντου», Αρχείον Πόντου 47 (1996-1997), σσ. 243-344
Γ. Σιβρίδης, «Δεισιδαιμονίαι, προλήψεις και περίεργα των Οινοέων», Αρχείον Πόντου 8 (1938), σσ. 203-213
Ε. Σιδηροπούλου, «Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 2 (1929), σσ. 137-180
«Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 3 (1931), σσ. 123-144
«Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 6 (1934), σσ. 169-195
«Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 7 (1937), σσ. 135-183
«Λεξιλόγιον Κοτυώρων», Αρχείον Πόντου 8 (1938), σσ. 84-115
Ε. Τομπαΐδης, «Παραμύθια και τραγούδια», Αρχείον Πόντου 39 (1984), σσ. 83-124
Δ. Φωστηροπούλου, «Παραμύθια Ίμερας», Αρχείον Πόντου 8 (1938), σσ. 181-202
«Παραμύθια Ίμερας», Αρχείον Πόντου 9 (1939), σσ. 179-192
Ι. Χατζηλιάδης, «Παραδόσεις και ανέκδοτα Γαλατσούγου Νικοπόλεως», Αρχείον Πόντου 19 (1954), σσ. 292-296
Γ. Χατζόπουλος, «Σύμμεικτα εκ του χωρίου Αντρεάντων Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 23 (1959), σσ. 206-226
«Παραμύθια Αντρεάντων Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 24 (1961), σσ. 86-96
«Παροιμίαι και παροιμιώδεις εκφράσεις Αντρεάντων Άνω Αμισού», Αρχείον Πόντου 24 (1961), σσ. 161-244
Κ. Χιονής, «Παροιμίαι Κερασούντος», Αρχείον Πόντου 8 (1938), σσ. 116-124
Η παραπάνω εργασία, κατατέθηκε στο 5. Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο Για Την Ποντιακή Γλώσσα (8 – 10 Μαΐου 2009 Κατερίνη)
[1] Μόνο πεζά κείμενα χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα, εφόσον τα τραγούδια και ποιήματα συχνά παρουσιάζουν λόγια στοιχεία, αλλοιώσεις που έχουν σχέση με το μέτρο, και γενικά τείνουν να μην αντιπροσωπεύουν πιστά την καθημερινή προφορική γλώσσα.
[2] Σε όλες τις κλιτές αντωνυμίες στην αιτ. ενικ. και ουδ. ονομ. (ποίον, αΐκον, αΐκεσσαν κτλ., τήναν (αιτ. ερωτ. και αναφ.)), επίσης στις κτητικές τ εμέτερον, τ εσέτερον κτλ.
[3] Σε ουδέτερα με αποβολή του -ι της κατάληξης -ιν (αλλού τ οσπίτιν, το παζάριν κτλ.), το -ν εμφανίζεται μόνο μπροστά σε κτητική αντωνυμία που αρχίζει από φωνήεν: τ οσπίτν εμουν, το παζάρν ατουν κτλ. (αλλά τ οσπίτι μ / ς).
[4] Ωστόσο, σύμφωνα με τον Τομπαΐδη (1992-3), που πραγματοποίησε μια σχετική έρευνα με ερωτηματολόγια, αυτοί οι τύποι έχουν αρκετά ευρύτερη κατανομή. Τους εντοπίζει στις εξής περιοχές: Κερασούντα, Αμισός, Σινώπη, Κρώμνη, Κοτύωρα, Αργυρούπολη, Αμάσεια και στον Καύκασο.
[5] Για τα άψυχα αρσ. και θηλ. στον πληθυντικό χρησιμοποιείται το ουδέτερο άρθρο τα, που δεν κάνει διάκριση ονομ./αιτ.
***************** Σχόλια ***********************
Απάντηση | Σχόλιο
vripol |2009-05-19 14:33:27
Αν ήταν όλοι τόσο Πόντιοι, όσο η Αγγλίδα Κατερίνα Hodgsonίδου....
*******************
Απάντηση | Σχόλιο
theöfylaxton |2009-05-20 10:44:48
miyan epsalaftzen o Fengon as emen pleroforiyas ya tin
dälextom tin kafkaslian
atote pa ego oson ep ortza edökaton
ama atora amon nto edävasa tin erga sian ap
an inten egrapsen
inas Engleza eporo na leg o temon i dälexton en polla suma
s a
ta nto galatse wne so Hankavan. Atosa katommyrä pontii
inas herif s k ekseven na
eftay ayikon polytimon duliyan.Olä as
si ksentz anamenomata. Miyan pa as aksiu
me na d eano sin
Armeniyan etharro akes tha ewriko jenead us ke syngenus.
