Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

[TEUTAMOS]

Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

«Εντελώς διαφορετική ήταν η σχέση των Ελλήνων προς τους βορειοανατολικούς τους γείτονες, τους Μακεδόνες. Ο ηγεμονικός τους οίκος είχε την αξίωση να θεωρείται ελληνικός. Βέβαια ο Αλέξανδρος ο Α΄ για πρώτη φορά κατόρθωσε να πάρει την άδεια συμμετοχής στους ολυμπιακούς αγώνες (Ηρόδοτος 5, 22, 2). Η ανώτερη κοινωνική τάξη της Μακεδονικής ήταν πιθανόν ελληνική (ή καλύτερα είχε νωρίς εξελληνιστεί) και εξουσίαζε έναν μη ελληνικό αλλά ινδοευρωπαϊκό πληθυσμό, που ίσως ήταν συγγενής με τους Ιλλυριούς ή τους Φρύγες.
Τα γλωσσικά κατάλοιπα της Μακεδονικής (κύρια ονόματα και «γλώσσες») δείχνουν μεγάλες ομοιότητες προς την Ελληνική, που θα βασίζονται όμως σε δανεισμό. Αξιοπρόσεκτη φωνητική διαφορά έναντι της Ελληνικής αποτελεί η τροπή των ινδοευρωπαϊκών bh, dh, gh σε b, d, g (ελλην. ph, th, kh), λ.χ. δάνος: θάνατος. Σ’ αυτό η Μακεδονική συμφωνεί κοντά στα άλλα με την Ιλλυρική και τη Φρυγική (στη Θρακική διαφέρουν τα ουρανικά, που έχουν γίνει συριστικοί φθόγγοι). Ονόματα όπως Φίλιππος και *Φερενίκη προσαρμόστηκαν στη Μακεδονική ως Βίλιππος, Βερενίκα · σ’ αυτά τα –ιππος, -νικα έμειναν γνήσια ελληνικά..»

(Το παραπάνω απόσπασμα είναι από την Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας των G. Hoffmann – A. Debrunner – A. Scherer, τ. Α΄, σσ.17 – 18, εκδοτικός οίκος αδελφών Κυριακίδη Α.Ε. (Θεσσαλονίκη 1994). Η μετάφραση ανήκει στον καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Χαράλαμπο Συμεωνίδη. Είναι το βιβλίο που μου διένειμαν στο πρώτο έτος των σπουδών μου στα πλαίσια του μαθήματος Εισαγωγή στην Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας κατά το έτος 1994/5 στο Πανεπιστήμιο Κρήτης εν Ρεθύμνωι.)

Δεν θα μπω στην λογική να πολιτικολογήσω λέγοντας ότι όσα παρατίθενται παραπάνω έχουν κάποια βαθύτερη σκοπιμότητα ή πώς είναι δυνατόν ένας μακεδονικός εκδοτικός οίκος να έχει εκδώσει αυτό το σύγγραμμα (εκτός αν βέβαια δεν το πρόσεξε) ή ένας Μακεδών καθηγητής Πανεπιστημίου να το μεταφράζει, την ίδια στιγμή που λίγα χιλιόμετρα πιο βόρεια κάποιοι θα κάνουν χαρούλες. ΄Όλα αυτά τα αφήνουμε στην άκρη και ασχολούμαστε μόνον με τα στοιχεία που μας παρέχει η γλώσσα. Βέβαια από τότε η έρευνα έχει προχωρήσει κι άλλο στο θέμα αυτό, καθώς κι άλλα δεδομένα ήρθαν στο φως που καταδεικνύουν ότι η Μακεδονική είναι μάλλον μια ελληνική διάλεκτος. Τα στοιχεία που αφορούν την Μακεδονική είναι ελάχιστα σε σχέση με όσα έχουν σωθεί και ανήκουν στην υιοθετημένη από τις αποικίες του Νότου αττική διάλεκτο. Για να το φανταστούμε αυτό σε αριθμούς θα αναφέρω ότι, όπως αναφέρει η Άννα Παναγιώτου, «από τα 6.200 περίπου κείμενα που έχουν βρεθεί ως τώρα στην Μακεδονία.…ίσως το 99% είναι γραμμένο στην κοινή και μόνο το υπόλοιπο σε διάλεκτο (μακεδονική και των αποικιών)». Η σημερινή έρευνα έχει δείξει ότι η Μακεδονική ανήκει στον κλάδο της Βορειοδυτικής Ελληνικής, στην οποία ανήκει και η Δωρική.

Α). Φωνητική και Φωνολογία:
- διατήρηση του α, όπως και στην δωρική και αιολική: Θετίμας, ιππότα.
- Η γενική πληθυντικού είναι σε –αν όπως στην δωρική διάλεκτος: ταν άλλαν πασαν (αττ. των άλλων πασων).
- Συγκοπή βραχέων φωνηέντων, όπως στην αιολική, στις προθέσεις στην σύνθεση: παρκαττίθεμαι (αττ. παρακατατίθεμαι).
- Για την αποφυγή της χασμωδίας παρατηρείται υφαίρεση ή ανάπτυξη διφθόγγου: Θετίμας (=Θεοτίμας) ή Θεύκριτος (=Θεόκριτος).
- Διατήρηση της προφοράς του γραφήματος υ: Φούσκος (αντί Φύσκων).
- Στένωση του /ο:/ σε /u:/ όταν προηγείται ή έπεται έρρινο: ουνή (αττ. ωνή), Κάνουν (αττ. Κάνων).
- Απλοποίηση σε /i:n/ της ακολουθίας /ign/: γίνομαι (αττ. γίγνομαι).
- Αποδάσυνση του συμφωνικού συμπλέγματος /sth/ >/st/: γενέσται (=γενέσθαι).

Β). Μορφολογία:

- αρσενικά και θηλυκά πρωτόκλιτα σε –ας και –α αντίστοιχα: Θετίμας.
- Γενική ενικού σε –α των πρωτοκλίτων αρσενικών: Μαχάτα (αττ. Μαχάτου).
- Γενική πληθυντικού σε –αν των πρωτοκλίτων: ταν άλλαν πασαν (=των άλλων πασων).
- Πρώτο πρόσωπο προσωπικής αντωνυμίας εμίν (δοτ.) (=εμοί).
- Χρονικός σύνδεσμος οπόκα (=οπότε).

Ας δούμε ένα κείμενο που αποτυπώνει γλαφυρά όλα εκείνα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την Μακεδονική. Είναι ένας κατάδεσμος σε μολύβδινο έλασμα σε «μετευκλείδιο αλφάβητο» του 4ου αι. π.Χ. και έχει βρεθεί στην Πέλλα (προκαταρκτική δημοσίευση Βουτυράς 1993):

«[Θετί]μας και Διονυσοφωντος το τέλος και τον γάμον καταγράψω και ταν άλλαν πασαν γυ[ναικ]ων και χηραν και παρθενων, μάλιστα δε Θετίμας, και παρκαττίθεμαι Μάκρωνι και [τοις] δαίμοσι και οπόκα εγώ ταυτα διελ<ί>ξαιμι και αναγνοίην παλ[L]ιν ανορ<ύ>ξασα, [τόκα] γαμαι Διονυσοφωντα, πρότερον δε μή· μη γαρ λάβοι άλλαν γυναικα αλλ’ ή εμέ, [εμέ δ]έ συνκαταγηρασαι Διονυσοφωντι και μηδεμίαν άλλαν, ικέτις υμω<ν> γίνομαι· Φίλ;]αν οικτίρετε φίλ[ο]ι, ΔΑΓΙΝΑΓΑΡΙΜΕ φίλων πάντων και έρημα…»

[karipis]

Ιωάννης Μ. Ακαμάτης

Για μεγάλο χρονικό διάστημα η γλώσσα που μιλούσε ο λαός των Μακεδόνων υπήρξε αντικείμενο συζητήσεων και διαφορετικών προσεγγίσεων. Από μερικούς μάλιστα ερευνητές, τον αμερικανό καθηγητή BORZA και τους μαθητές του, θεωρήθηκε πως το σύνολο των ελληνικών επιγραφών που βρέθηκε στη μεγάλη Τούμπα της Βεργίνας ανήκουν στους συγγενείς των βασιλέων, αφού οι τάφοι είναι βασιλικοί. Η γλώσσα τους λένε είναι φυσικό να είναι η ελληνική αφού οι ίδιοι μελετητές υποστηρίζουν πως η βασιλική οικογένεια και η ανώτατη τάξη μόνο είχαν εξελληνιστεί. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Είναι προφανές πως το επιχείρημα αυτό θα κατέπιπτε αν είχαμε ελληνικά κείμενα που ανήκουν στους κοινούς ανθρώπους και χρονολογούνται πριν από τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου και της κοινής ελληνικής, ας πούμε πριν από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Το πρώιμο νεκροταφείο της Αγοράς της Πέλλας μας έδωσε τα πιο σημαντικά ευρήματα. Από το τέλος του 5ου αι. π.Χ. προέρχεται η επιτύμβια στήλη του Ξάνθου. Ενός φτωχού σχετικά παιδιού. Για να γίνει η μικρή στήλη ξαναχρησιμοποιήθηκε ένα κομμάτι μάρμαρο. Η επιγραφή στη στήλη γράφει: ΞΑΝΘΟΣ/ΔΗΜΗΤΡΙΟ/Υ ΚΑΙ ΑΜΑ/ΔΙΚΑΣ ΥΙΟΣ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει εδώ το μητρωνυμικό Αμαδίκα. Το όνομα αυτό φαίνεται πως προέρχεται από τη ρίζα αμ- από όπου και το ομηρικό ρήμα αμά-ω (αρχ=θερίζω) και τη μακεδονική κατάληξη –δίκα, θυμηθείτε το όνομα Ευρυδίκα. Παρατηρείστε τον κανονικό σχηματισμό της μακεδονικής κατάληξης σε α αντί η. Τα πρόσφατα μάλιστα ευρήματα από τη Βεργίνα μας έδωσαν τρεις φορές το όνομα της μητέρας του Φιλίππου ως Ευρυδίκας και όχι Ευρυδίκης. Ετσι ενώ τα παραδείγματα πριν από μερικά χρόνια ήταν λιγοστά σήμερα καθημερινά αυξάνονται με τις ανακαλύψεις της αρχαιολογικής σκαπάνης. ας δείχνω μάλιστα εδώ δύο ευρήματα από το νεκροταφείο της Πέλλας, βγαλμένα από το χώμα πρόσφατα. Πρόκειται για χρυσά φύλλα με την ταυτότητα των νεκρών. Στο ένα φύλλο καταγράφεται το όνομα Ηγησίσκα, αντί του Ηγησίσκη, από το ρήμα ηγούμαι. Σας αναφέρω ακόμα πως η νεκρή ήταν ένα μικρό κορίτσι, έτσι είναι –ίσκη=Ηγησίσκη. Στο άλλο καταγράφεται το όνομα Φιλοξένα. 'Αλλο ένα εύρημα από το νεκροταφείο της περιοχής της Αγοράς ανήκει σε ένα ενεπίγραφο μολύβδινο έλασμα, ένα κατάδεσμο, όπως έλεγαν οι αρχαίοι. Είναι ένα σημαντικότατο απόκτημα της αρχαιολογικής έρευνας που πραγματοποιείται στη Μακεδονία τα τελευταία χρόνια. Το κείμενο αυτό, κατά την άποψή μου, μπορεί αποφασιστικά να βοηθήσει στην κατανόηση της Μακεδονικής διαλέκτου. Είναι ως αυτή τη στιγμή, το μοναδικό διαλεκτικό κείμενο της μακεδονικής. Η σημασία του αυξάνει ακόμα περισσότερο γιατί είναι σχετικά εκτεταμένο κείμενο. Αυτό το κείμενο που είναι έτοιμο προς δημοσίευση, μόλις εμφανιστεί, είμαι βέβαιος πως θα σχολιαστεί ευρύτατα από τους ειδικούς γλωσσολόγους. Η πινακίδα ήρθε στο φως μέσα σε ένα τάφο ενός ταπεινού ατόμου. Το κείμενο παρουσιάζει σχέσεις με την αττική στη σύνταξη. Ομως διαφέρει από την αττικο-ιωνική ομάδα στα εξής:1. Το α και εδώ δεν γίνεται δευτερεύον η, βλ. πχ. Θετίμα, αντί Θετίμη, γάμαι αντί γήμαι, άλλα αντί άλλη, έρημα αντί έρημη, κακά αντί κακή. 2. Η συνίζηση του α και ο γίνεται α όχι ω, πχ. Ταν άλλαν πασάν αντί των άλλων πασών, χηράν αντί χηρών κ.λ.π. 3. Γενικά και άλλες ιδιαιετερότητες μας βοηθούν να κατατάξουμε την γλώσσα του κειμένου στην ομάδα των ΒΔ δωρικών ελληνικών βέβαια διαλέκτων. Αυτή λοιπόν είναι η Μακεδονική και αυτή εννοείται όταν ο Αλέξανδρος μιλά στους στρατιώτες του Μακεδονιστί. Η Πέλλα, η πρωτεύουσα του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου και των διαδόχων τους αποκαλύπτει σταδιακά τα μυστικά της και καθημερινά επιβεβαιώνει την πεποίθηση του Ξενοφώντος που την αναφέρει ως την μεγίστην των εν Μακεδονία πόλεων. Η πόλη έγινε η πρωτεύουσα της μεγαλύτερης κοσμοκρατορίας που είχε γνωρίσει ο κόσμος ως τότε. Η πολιτική και στρατιωτική μεγαλοφυία των ανδρών της δημιούργησε τον ελληνιστικό κόσμο και έφερε τον ελληνισμό ως την Βακτρία και την Ινδική. Η ίδρυση τότε πάνω από 70 πόλεων μεταξύ των ακτών της Μεσογείου και της Ινδίας οδήγησε στην εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού στην οικουμένη. Μέσα στα απέραντα αυτά πλαίσια αναπτύχθηκε για πρώτη φορά μια παγκόσμια οικονομική συνεργασία, την κλίμακα της οποίας δεν είχε γνωρίσει η οικουμένη. Μπήκαν τα θεμέλια για την εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας (αττικής), που στη συνέχεια θα γίνει το μέσον επικοινωνίας των λαών. Πρέπει λοιπόν κανείς βάσιμα να υποστηρίξει πως χωρίς την πολιτική αυτή, που συλλαμβάνεται στην Πέλλα, δεν νοείται η ύπαρξη και η μακρόχρονη ανάπτυξη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αλλά ούτε και κατ' επέκτασιν η διάδοση του δυτικού πολιτισμού. Οι αρχές της διαλλακτικής πολιτικής προς τους κατακτημένους λαούς είχαν τις ρίζες τους στην μακρόχρονη πολιτική του μακεδονικού βασιλείου απέναντι στους λαούς με τους οποίους συγκρούστηκαν. Οι νέες αρχές του κοσμοπολίτικου πνεύματος κατέλυσαν τις παλιότερες αντιλήψεις για διάκριση των λαών σε Ελληνες και βαρβάρους. Σε πολλές περιπτώσεις η μακεδονική μορφή διοίκησης, που ξεκινά από την Πέλλα, προπορεύτηκε κατά πολύ της εποχής της, έδειξε τέτοια πρωτοτυπία πνεύματος, που πραγματικά καθιερώθηκε σαν ένα επιβλητικό φαινόμενο της παγκόσμιας ιστορίας. Το παράδειγμα της Πέλλας όχι μόνο μας έδωσε πληθώρα νέων στοιχείων για την γλώσσα της, τη θρησκεία των κατοίκων της, τα ήθη και τα έθιμά τους, αλλά αναδεικνύεται και πηγή του σύγχρονου πνεύματος. Οι κάτοικοι της Πέλλας αποδεικνύονται κάθε μέρα και περισσότερο ομόγλωσσοι των υπολοίπων Ελλήνων, παρά και εις πείσμα πρόσφατων αμφισβητήσεων. Είδαμε ακόμα πως είχαν και των θεών τα ιδρύματα κοινά, και ήθεά Τε ομότροπα. Τα στοιχεία αυτά καλλιεργήθηκαν από ηγήτορες και λαό κατά τον λαμπρότερο τρόπο και μετουσιώθηκαν σε ένα ελληνιστικό πολιτισμό, πάνω στον οποίο στηρίζεται το σύνολο των ανθρωπιστικών κοινωνιών της γης. Σαν κατακλείδα ας θυμηθούμε ένα απόσπασμα του μεγάλου Αθηναίου ρήτορα ΙΣΟΚΡΑΤΗ που έζησε τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. «Ομολογείται μεν γαρ την Μακεδονίαν πόλιν αρχαιοτάτην είναι και ελληνικοτάτην και μεγίστην και πάσιν ανθρώποις ονομαστοτάτην». Σε μετάφραση ο Ισοκράτης γράφει: Είναι κοινά παραδεκτό λοιπόν ότι η Μακεδονία είναι χώρα αρχαιοτάτη και πέρα για πέρα ελληνική και η πιο ξακουστή ανάμεσα σ’ όλους τους ανθρώπους». Αγαπητοί φίλοι, αυτή είναι η κληρονομιά μας. Ανάλογο είναι όμως και το μέγεθος της ευθύνης όλων μας.

Ο Ιωάννης Μ. Ακαμάτης είναι επίκουρος καθηγητής ΑΠΘ