Η Θεία Κωμωδία του Δάντη

Απο την εισαγωγή του βιβλίου "Η Θεία Κωμωδία" του Δάντη, σε έμμετρη μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη.
Εκδόσεις Καζαντζάκη.

Η Θεία Κωμωδία είναι, όπως το θέλει ο δημιουργός της, πριν απ'όλα ένα αληθινό ταξίδι, που ο ποιητής έκαμε "με το κορμί του ολάκερο" στην Κόλαση, στο Καθαρτήρι και στον Παράδεισο. Μας δίνονται με μαθηματική ακρίβεια οι λεπτομέρειες ενός πραγματικού ταξιδιού: Ώρες, τοποθεσίες, μετατόπισες, δρομολόγια. Τόσο που παρασύρεται κάποτε ο αναγνώστης και ξεχνάει πως παρακολουθεί ένα φανταστικό όραμα.
Στην κορυφή της ανθρώπινης ηλικίας, 35 χρονών, ο Δάντης έχει παραπλανηθεί σ'ένα σκοτεινό ρουμάνι. Του κακού μάχεται να βρει τον δρόμο να ξεφύγει. Τη στιγμή που νομίζει πως γλυτώνει πια, να και του παρουσιάζονται τρία φοβερά θεριά (λεοπάρδαλη, λιοντάρι, λύκαινα) και τον διώχνουν πάλι κατα πίσω. Τρομαγμένος ο ποιητής φεύγει, χωρίς ελπίδα, και τότε ξάφνου του παρουσιάζεται ένας ίσκιος, ο Βιργίλιος. Αυτός τον παρηγορεί, του δίνει θάρρος και του υπόσχεται, αν τον ακολουθήσει, να του δείξει τον σωστό δρόμο για να σωθεί. Με στέλνει, λέει, η Βεατρίκη για να σε σώσω. Ο Δάντης σηνηφέρνει απο τον τρόμο του, αντρειεύει και δέχεται να ακολουθήσει τον καλό του προστάτη: "Συ δάσκαλος μου, συ οδηγός, συ αφέντης"!. Κινάει μαζί του για το επικύνδηνο, φοβερό ταξίδι μέσα απο τον Άδη, για να ανεβεί έπειτα στο Καθαρτήρι και κείθε ν'αξιωθεί να μπει ζωντανός στον Παράδεισο.
Κατα το πτολεμαικό σύστημα που ακολουθεί ο Δάντης, η Γη στέκεται ακίνητη στο κέντρο του Σύμπαντος. Το φεγγάρι, ο ήλιος, οι πλανήτες, τ'άστρα όλα γυρίζουν κύκλο στη Γης σε διάφορους "ουρανούς". Κάθε ουρανός έχει δικιά του κίνηση, και την παίρνει απο τον "Έμπυρο Ουρανό", αυτός μονάχα μένει ακίνητος, ψηλότερα απ'όλους.
Στο Βορρά τοποθετεί ο Δάντης την Ιερουσαλήμ, στο Νότο, ακριβώς στους αντίποδες της Ιερουσαλήμ, το Καθαρτήρι, στην Ανατολή τις πηγές του Γάγγη, στις Ινδίες, και στη Δύση τις Κολόνες του Ηρακλή, στο στενό του Γιβραλτάρ.
Απο το σκοτεινό ρουμάνι που πλανέθηκε ο Δάντης θα κατεβεί στον Άδη, ίσαμε το βυθό, στο κέντρο της Γης. Απο εκεί θα ξεπροβάλει στο νότιο ημισφαίριο, που είναι όλο θάλασσα, μ'ένα νησί μονάχα, και στη μέση του νησιού υψώνεται το πανύψηλο βουνό του Καθαρτηρίου, και στην κορυφή του, στην Εδέμ, στον Επίγειο Παράδεισο, θα βρει την Βεατρίκη. Εκεί θα τον αφήσει ο Βιργίλιος και πια με οδηγό τη Βεατρίκη θα ανέβει ο Δάντης απο ουρανό σε ουρανό και τους εννιά ουρανούς και θα φτάσει στον Έμπυρο Ουρανό, ίσαμε τον Θρονο του Θεού.

Α' Κόλαση

Το ταξίδι αρχίζει, κατα την πιθανότερη εκδοχή, τη Μεγάλη Παρασκευή του 1300, στις 8 του Απρίλη. Βυθίζονται οι δυο ποιητές μέσα στην Γή και φτάνουν στον Άδη. Ο Άδης έχει σχήμα κώνου: Το πλατύ στόμα του βρίσκεται στο Βόρειο ημισφαίριο, κάτω απο την Ιερουσαλήμ. Όσο κατηφορούν, οι κύκλοι στενεύουν, ωσότου να καταλήξουν όλοι στην κορυφή του κώνου, στο κέντρο της γης, όπου βρίσκεται ο Εωσφόρος.
Οι κύκλοι του Άδη είναι εννιά. Σε κάθε κύκλο κολάζονται και ορισμένες αμαρτίες, οι πιο βαριές, όλο και πιο βαθύτερα.
Ο Δάντης, ακολουθώντας την θεωρία του δασκάλου του στην φιλοσοφία, του Αριστοτέλη, δυο θεωρεί τις πηγές του Κακού: Την ακράτεια και την κακία. Αμαρταίνουν απο ακράτεια όσοι εκτελούν πράξεις που δεν είναι κακές απο δικού τους παρά γίνονται κακές, γιατί ο άνθρωπος παραφίνεται σε αυτές με υπερβολή, περνώντας το επιτρεπόμενο μέτρο. Τέτοιες αμαρτίες είναι: η φιληφονία, η λαιμαργία, η φιλαργυρία, η σπατάλη, ο θυμός. Αμαρταίνουν απο κακία όσοι εκτελούν πράξεις που είναι απο δικού τους κακές: Βία, δόλος. Ο δόλος πάλι είναι δυο λογιών: δόλος απλός και προδωσία.
Μόλις βυθιστούν στην Γη οι δυο ποιητές βρίσκονται στην Αντικόλαση, όπου αιώνια στροβιλίζονται όσοι στη ζωή τους δεν έκαναν τίποτα: Μήτε καλό, μήτε κακό, όσοι "δίχως ατιμιά και δόξα εζήσαν".
Στον α' κύκλο της Κόλασης συναντούν τ'αβάφτιστα μωρά και τους ενάρετους ειδωλολάτρες, που μόνη παιδωμή τους έχουν "ανέλπιδα να ζούνε μες στον πόθο"
Στον β' κύκλο κολάζονται οι φιλήδονοι, στροβιλιζόμενοι σε αιώνιο ανεμοσίφουνα.
Στον γ' κύκλο, οι λαίμαργοι, που μουγκρίζουν κάτω απο αιώνια "βροχή βαριά, καταραμένη, κρύα".
Στον δ' κύκλο, οι φιλάργυροι κι οι σπάταλοι, που κυλούν ουρλιάζοντας μεγάλα βάρη με τα στήθη τους.
Στο ε' κύκλο, οι μνησίκακοι, που βουτηγμένοι στη λάσπη δέρνονται και βγάζουν μανιασμένες κραυγές.
Περνούν έπειτα οι δυο προσκυνητές με τη βάρκα του δαίμονα Φλεγύα και φτάνουν στις κλειδωμένες μέσα πόρτες του Άδη, που τις φρουρούσαν ασκέρια αγριεμένοι δαιμόνοι. Αρνιούνται οι δαίμονες ν'ανοίξουν, και τότε κατεβαίνει ένας άγγελος, ανοίγει τις κλεισμένες πόρτες και μπαίνουν οι δυο ποιητές στο φοβερό κεντρικό κάστρο της Κόλασης.
Εκεί, στο στ' κύκλο, κολάζονται οι αιρεσιάρχες, κλεισμένοι μέσα σε πύρινους τάφους.
Ο ζ' κύκλος μοιράζεται σε τρεις λάκκους, όπου κολάζονται οι βιαίοι: Οι βιαίοι ενάντια στους άλλους (βουτηγμένοι στο αίμα), βιαίοι ενάντια στους ίδιους τους απατούς τους (μεταμορφωμένοι σε δέντρα ή κυνηγημένοι απο λιμασμένα σκυλιά) και τέλος οι βιαίοι ενάντια στον Θεό (δαρμένοι απο πύρινη βροχή).
Οι δυο ποιητές καβαλικεύουν το Γηρυόνη, φτερωτό δαιμόνιο, περνούν βαθύ βάραθρο και φτάνουν στον η' κύκλο όπου κολάζονται οι απατεώνες σε δέκα ξέχωρους βόθρους: οι αποπλανητές (μαστιγωμένοι απ'τους δαιμόνους), οι κόλακες (βουτηγμένοι μέσα σε βρώμες), οι σιμωνιακοί (βουτηγμένοι ανάποδα μέσα σε λάκκους), οι μάγοι (με την όψη γυρισμένη πισώπλατα), οι τοκογλύφοι (βουτηγμένοι σε χοχλακιστή πίσσα), οι υποκριτές (κουκουλωμένοι με μολυβένιες κάπες), οι κλέφτες (που μεταμορφώνονται σε φίδια), οι κακοί συμβουλάτορες (φυλακισμένοι σε περιπλανώμενες φλόγες), οι αιρετικοί, (σπαραγμένοι απο δαιμόνους), οι κιβδηλοποιοί (ψωριασμένοι, σαπημένοι στις αρρώστιες).
Ο Τρομερός γίγας Ανταίος σηκώνει τους δυο ποιητές και τους μεταφέρει στον θ' κύκλο. Απλώνεται τότε μπροστά τους παγωμένη λίμνη, όπου κολάζονται οι προδώτες σε τέσσερις διαφορετικές λακκούβες: όσοι πρόδωσαν συγγενείς (Καινα), όσοι πρόδωσαν την πατρίδα (Αντίνορα), όσοι πρόδωσαν τους φίλους τους (Πτολεμαία), όσοι πρόδωσαν τους ευεργέτες τους (Ιουδαία).
Στον πάτο του Άδη, ακριβώς στο κέντρο της Γης όπου μαζώνονται όλα τα βάρη, βλέπουν τεράστιο γίγα, ακίνητο, τον Εωσφόρο, που με τα τρία του στόματα και τα έξι χέρια το τυραννάει το Βρούτο, τον Κάσσιο και τον Ιούδα.
Εδώ τελειώνει το ταξίδι τους στον Άδη. Απο υπόγειο σκοτεινό μονοπάτι ο Βιργίλιος και ο Δάντης ξεπροβαίρνουν στην επιφάνεια της Γης, στο άλλο ημισφαίριο, το νότιο, ακριβώς στους αντίποδες του σημείου απ΄όπου ξεκίνησαν.

Καθαρτήρι

Ξημερώνει πια. Κάτω απο το ανάριο φως που ρίχνουν τ'άστρα, ο Δάντης ξεχωρίζει ένα πανύψηλο βουνό, το Καθαρτήρι. Μπροστά στέκεται ένας σεβάσμιος γερο-φρουρός, ο Κάτωνας, κι αυτός δείχνει στους δυο ποιητές τον ανήφορο που πρέπει να πάρουν για ν'ανέβουν στο βουνό της κάθαρσης.
Το Καθαρτήρι είναι το ψηλότερο βουνό της Γης, η μόνη στεριά που βρίσκεται στο νότιο ημισφαίριο. Το σχήμα του είναι κωνικό. Διαιρείται σε εφτά κύκλους, σε κάθε κύκλο οι αγνιζόμενοι μετανιώνουν για ορισμένα αμαρτήματα.
Ο Δάντης, ταξινομώντας εδώ τα αμαρτήματα, ακολουθεί τον Πλάτωνα: όλα τα κακά είναι αποτελέσματα παραστρατημένης αγάπης. Η παραστρατημένη αγάπη μπορεί να είναι τριών λογιών:
Α. Αγάπη σε ανάξιο πράγμα: όταν αγαπούμε κάτι που δεν έπρεπε να αγαπούμε. Στον α' κύκλο μετανιώνουν λοιπόν όσοι αγαπούν υπερβολικά τον εαυτό τους, οι εγωιστές. Στον β' κύκλο, όσοι αγαπούν το κακό του άλλου, οι φθονεροί. Στον γ' κύκλο όσοι αγαπούν την εκδίκηση, οι μανησιάροι.
Β. Αγάπη χλιαρή: όταν δεν αγαπούμε αρκετά το καλό. Στον δ' κύκλο μετανιώνουν λοιπόν οι νωθροι.
Γ. Αγάπη υπερβολική: Όταν αγαπούμε περισσότερο απ'ότι πρέπει τα υλικά αγαθά. Έτσι στο ε' κύκλο μετανιώνουν οι φιλάργυροι και οι σπάταλοι. Στον στ' κύκλο οι φαγάδες. Στον ζ' κύκλο, οι φιλήδονοι.
Απάνω απο τον ζ' κύκλο, στην κορυφή του βουνού, βρίσκεται η Εδέμ, ο Επίγειος Παράδεισος, όπου ο Θεος είχε τοποθετήσει τον Αδαμ και την Εύα.
Οι δυο ποιητές αρχίζουν ν'ανηφορίζουν το καθαρτήρι. Και πρώτα πρώτα φτάνουν στο Αντικαθαρτίρι, όπου βρίσκονται όσοι περίμεναν την τελευταία στιγμή της ζωής τους για να μετανιώσουν. Θα βρίσκονται εδώ ορισμένο καιρό, κι έπειτα θα τους επιτραπεί η ανάβαση και ο εξαγνισμός.
Στο κατώφλι του Καθαρτηρίου στέκεται άγγελος φρουρός και αφού χαράξει στο μέτωπο του Δάντη εφτά Α (τα εφτά θανάσιμα Αμαρτήματα), ανοίγει την πόρτα, κι οι δυο ποιητές μπαίνουν στο Καθαρτήρι.
Περνούν στον α' κύκλο, όπου οι εγωιστές περπατούν σιγά σιγά και με κάματο, φορτωμένοι με μεγάλα βάρη. Επειτα οι δυο ποιητές, απο κύκλο σε κύκλο, συναντούν τους φθονερούν, με τα μάτια ραμμένα με σιδερένια κλωστή, τους μανησιαρους, μέσα σε πυκνό καπνό, τους νωθρούς, που τρέχουν ακατάπαυστα, τους φιλάργυρους και σπάταλους, δεμένους και ξαπλωμένους πίστομα χάμω, τους φαγάδες, σκελεθρωμένους απο την πείνα και τη δίψα, τους φιλήδονους που καίγονται μέσα στις φλόγες. Σε καθένα απο τους κύκλους αυτούς, ο φύλακας άγγελος του κύκλου έσβηνε, κουνώντας τα φτερά του, κι απο ένα απο τα Α που είχαν χαραχτεί στο μέτωπο του Δάντη. Κι'έτσι ο ποιητής ανέβαινε όλο και ελαφρότερος, πιο αγνισμένος, το ανηφορικό βουνό της μεταμέλειας.
Περνούν τις φλόγες του έβδομου κύκλου οι δυο ποιητές και βρίσκονται στον Επίγειο Παράδεισο, σε ένα λιβάδι κατάνθιστο με γάργαρα νερά και γλυκότατα κελαδητά. Μια πανέμορφη Κυρά κόβει αγκαλιές λουλούδια και χαιρετάει τον ποιητή. Προχωράει μαζί της ο Δάντης, φτάνει σ'ένα λαγαρό ποτάμι και βλέπει να'ρχεται, φωτοβολώντας σαν αστραπή, μια μυστηριώδης πομπή: εφτά αναμμένες λυχνίες, άντρες ντυμένοι στα κατάσπρα, κυράδες μακαριστές. Ακούει γλυκούς ψαλμούς στον αέρα, ωλέπει ένα δίτροχο αμάξι που το σέρναν τέσσερα ιερά εξαφτέρουγα θεριά κι'απάνω στο αμάξι μια Κυρά σκεπασμένη με πέπλα. Ο Δάντης, νιώθοντας "την άγρια φλόγα της παλιάς αγάπης" μάντεψε πως η κυρά τούτη είναι η Βεατρίκη.
Ο Βιργίλιος εξαφανίζεται. Η Βεατρίκη πλησιάζει και αρχίζει να μαλώνει τον Δάντη για τις αμαρτωλές του αγάπες πάνω στην Γη. Ο ποιητής σκύβει ντροπιασμένος, μετανιώνει, κι η Βεατρίκη τον συγχωρεί. Η πανέμορφη κοπέλα, η Μαθίλδα, που αυτήν είχε πρωτοσυναντήσει ο Δάντης στην Εδέμ, τον βυθίζει στον ποταμό της Αλησμόνας, για να λησμονήσει όλα του τα κρίματα. Έπειτα στον ποταμό της Καλομνήμης για να γεμίζει η μνήμη του με ενάρετες θύμησες.
Έτσι εξαγνισμένος ο Δάντης αρχίζει το γρήγορο ανηφορισμά του στους ουρανούς, με οδηγό πια την Βεατρίκη.

Παράδεισος

Κατα το πτολεμαικό σύστημα, οι ουρανοί είναι εννιά και περιστρέφονται γύρω απο την ακίνητη Γη. Όσο ο ουρανός είναι πιο μεγάλος, δηλαδή πιο μακριά απο την Γη, τόσο και η περιστροφή του είναι γρηγορότερη. Πάνω απο τους εννιά ουρανούς είναι ο Έμπειρος Ουρανός, ακίνητος, με σχήμα ρόδου και εκεί βρίσκονται όλες οι λυτρωμένες ψυχές. Στο Δάντη παρουσιάζονται οι ψυχές σε διάφορους ουρανούς, όχι γιατί κατοικούν στους ουρανούς αυτούς παρά για να δώσουν στο περιορισμένο ανθρώπινο μυαλό χειροπιαστά να καταλάβει την ιεραρχική τάξη της μακαριότητας.
Στο α' ουρανό του φεγγαριού, ο Δάντης βρίσκει τις ψυχές που δεν τέλεψαν ολάκερο το τάξιμο που είχαν κάνει στον Θεο. Στον β' ουρανό, του Ερμή, βρίσκονται όσες ψυχές έκαναν καλές και μεγάλες πράξεις απο φιλοδοξία. Στον γ' ουρανό της Αφροδίτης, οι ψυχές που αγάπησαν. Στον δ' του Ήλιου οι χριστιανοί θεολόγοι και φιλόσοφοι. Στον ε' του Άρη, οι πολεμιστές που υπερασπίστηκαν την θρησκεία. Στον στ' του Δία, οι ευλαβικοί και δίκαιοι ηγεμόνες. Στην ζ' του Κρόνου, οι δραματιστές, οι παραδομένοι στη θεωρία του Θεού. Στον έναστρο ουρανό, οι θριαμβευτικές ψυχές. Τέλος στον "Πρώτο Κινητό" οι αγγελικές ιεραρχίες. Κι'απάνω απ'όλους, κορυφή που συγκλίνουν τα σύμπαντα, ο Θεός.
Εννιά είναι οι αγγελικοί χοροί: Σεραφίμ, Χερουβίμ, Θρόνοι, Κυριότητες, Δυνάμες, Εξουσίες, Αρχές, Αρχάγγελοι και Άγγελοι. Όσοι άγγελοι είναι πιο κοντά στο Θεό τόσο και κινούνται γρηγορότερα. Κάθε αγγελικός χορός κυβερνάει και περιστρέφει κι απο ένα ουρανό. Έτσι κάθε αγγελική τάξη μεταδίδει στον ουρανό που κυβερνάει την γρηγοράδα που έχει, ανάλογα με την απόσταση της απο το Θεό: Οι πιο γοργοί άγγελοι (Χερουβιμ, Σεραφίμ κτλ.) κινούν και τους πιο γοργούς ουρανούς (τον 9ο, τον 8ο κτλ).
Ο Δάντης ανεβαίνει σαν αστραπή απο ουρανό σε ουρανό, ακολουθώντας την Βεατρίκη. Όταν φτάσουν πια στον Έμπυρο Ουρανό, η Βεατρίκη παίρνει την θέση της στο αιώνιο Ρόδο και παραδίνει το Δάντη στον Άγιο Βερνάρδο. Αυτός προσεύχεται στην Παναγία και την παρακαλάει να πάρει στην προστασία της το Δάντη.
Ο Ποιητής βυθίζεται στην ενατένιση του μυστηρίου της Αγίας Τριάδας. Σε μια αστραπή φωτίζεται το μυαλό του και νιώθει με ποιον τρόπο έσμιξε η θεία με την ανθρώπινη φύση, και την στιγμή αυτή τελειώνει το όραμα.
Το όλο ταξίδι βαστάει (κατα τους πιθανότερους υπολογισμούς) εφτά μέρες: Μια νύχτα και μια μέρα στην Κόλαση και μια νύχτα και μια μέρα για να περάσει απο την Κόλαση στο Καθαρτήρι. Τρεις μέρες και τρεις νύχτες για να ανέβει το Καθαρτήρι, πάνω απο μια μέρα στον Επίγειο Παράδεισο και τέλος, τον υπόλοιπο καιρό στο Παράδεισο.