Πανηγυρικός λόγος 25 Μαρτίου Δήμητρας Χριστοδούλου
Δημοσιεύτηκε: Τετ 26 Μαρ 2014, 20:47
Ὀ πανηγυρικός αὐτός λόγος γράφηκε γιά τίς ἀνάγκες σχολικῆς ἑορτῆς τῆς 25ης Μαρτίου 1991 τοῦ ΤΕΛ Ἱστιαίας ἀπό τήν φιλόλογο καί λογοτέχνη Δήμητρα Χριστοδούλου καί ἐκφωνήθηκε ἀπό τήν ἴδια δύο φορές. Στίς 24.3 στό σχολεῖο καί στίς 25.3.1991 ἐντός Ναοῦ τῆς Ἱστιαίας, τοῦ ὁποίου πού μοῦ διαφεύγει τό ὄνομα.
Ὀ λόγος αὐτός εἶναι ὅ,τι πιό πλῆρες εἶχα ἀκούσει μέχρι τότε γιά τήν ἑλληνική ἐπανάσταση, καί ἔριξε φῶς σέ ἀπορίες μου γιά πτυχές τῆς ἐπανάστασης (ὅπως π.χ. ὁ ἐμφύλιος) πού δέν μπορεῖ κάποιος νά κατανοήσει από τήν σχολική του μόρφωση, ἡ ὁποία περιορίζεται στά πολεμικά γεγονότα καί ὄχι στίς αἰτίες τῶν πραγμάτων.
Ὀ λόγος γράφηκε χειρόγραφα, στό μονοτονικό σύστημα, ἀλλά παρατίθεται στό πολυτονικό ὥστε νά ὑπάρχη δυσκολία στήν ἀνατύπωση καί χρήση ἀπό ἐκπαιδευτικούς κ.ἄ. Ἐάν κάποιος ἐπιχειρήσει νά τόν ἀναπαραγάγει παρακαλεῖται νά ἀναφέρη τό ὄνομα τῆς συντάκτου του.
Τέλος, ἐπιθυμῶ νά ἀναφέρω ἕνα περιστατικό πού προέκυψε μετά τήν ἐκφώνηση τοῦ λόγου ἐντός τοῦ Ναοῦ: Ὀ ἱερεύς, πληροφορούμενος ἀπό κάποιον ἐκπαιδευτικό, τά ἀναφερόμενα ὡς πρός τόν ρόλο τοῦ Ἀνωτάτου κλήρου στήν ἐπανάσταση, εἶχε προετοιμάσει ἕναν δικό του λόγο ὡς "δευτερολογία" κατά τῶν ἀναφερομένων ἀπό τήν συγγραφέα. Τό ἦθος τῆς Δ. Χριστοδούλου ἀπέτρεψε εὐτράπελες ἀψιμαχίες ἐντός τοῦ Ναοῦ...
Κύριε Δήμαρχε, Αἰδεσιμότατε, κυρίες καί κύριοι,
Ὑπάρχουν σελίδες στήν ἱστορία τῶν λαῶν ὅπου τό φῶς ἐναλάσσεται μέ τό σκοτάδι, ἡ ὑπερηφάνεια μέ τήν εὐτέλεια, ἡ αὐτοθυσία μέ τήν ἰδιοτέλεια, ὁ ἀγῶνας γιά τήν ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀνθρώπου μέ τήν ἀδίστακτη ἐπιδίωξη τῆς ἐπικράτησης καί τῆς κυριαρχίας. Δέν θἄταν ἄστοχο νά ποῦμε σήμερα ὅτι ὁ ἐθνικοαπελευθερωτικός ἀγῶνας τῶν Ἑλλήνων, πού ξεκίνησε τό 1821, εἶναι μιά τέτοια συνταραχτική σελίδα τῆς δικῆς μας ἱστορίας, στήν ὁποία βρίσκεται καταγεγραμμένο κατά τρόπο ἀξιοπρόσεχτο, ὅλο τό μεγαλεῖο ἀλλά καί ὅλες οἱ ἀδυναμίες τοῦ ἔθνους μας, ὅπως αὐτές συνηθίζουν νά ἐκδηλώνονται σέ κρίσιμες περιστάσεις.
Ἀλλά ἄς πάρουμε τά πράγματα μέ τήν σειρά: Ἄν ὁ 18ος αἰώνας στήν Εὐρώπη καί στόν κόσμο κλείνει μέ τήν κοσμογονία τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης, ὁ 19ος ἀρχίζει μέ τήν θεαματική παλινόρθωση τῶν ἔκπτωτων βασιλέων καί μαζί τῆς παλαιᾶς φεουδαρχίας καί τῶν ἀνώτερων ἀστικῶν στρωμάτων. Οἱ μονάρχες τῆς Εὐρώπης καί ὅλες οἱ συντηρητικές δυνάμεις συμφωνοῦν τώρα ἀπόλυτα σ’ἕνα σημεῖο: στήν ἀπηνή δίωξη τῶν φιλελεύθερων ἰδεῶν καί τήν ἑνιαία δράση ἐνάντια σέ κάθε προσπάθεια τῶν λαῶν γιά κοινωνική δικαιοσύνη καί ἐθνική ἀνεξαρτησία. Ἡ Ἰερά Συμμαχία εἶναι, ἀπό τό 1815, γεγονός. Ὀ συνεπέστερος ἰδεολογικός της ἐκφραστής, ὁ καγκελάριος τῆς Αὐστρίας Μέτερνιχ, ἔμελε νά ταυτίσει τό ὄνομά του μέ ὅλη αὐτή τή διεθνῆ ἐπιχείρηση τρομοκρατίας τοῦ ἐλεύθερου φρονήματος τῶν λαῶν, πού οἱ Εὐρωπαῖοι μονάρχες ἤθελαν νά ἀποκαλοῦν νομιμότητα ἤ- τί εἰρωνικά πού ἀκούγεται ἀλήθεια σήμερα ὑπό τό φῶς τῶν πρόσφατων ἱστορικῶν ἐμπειριῶν μας- ἤ ἐπιδίωξη νέας τάξης πραγμάτων στήν Εὐρώπη. Αὐτό ἀκριβῶς, λοιπόν, τό ἐντελῶς ἀρνητικό κλίμα εἶιναι τό κυριότερο τουλάχιστον χαρακτηριστικό τῶν διεθνῶν συνθηκῶν ὑπό τίς ὁποῖες ξεσπᾶ στήν πατρίδα μας ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1821.
Ποιά εἶναι, ὅμως, τά κυριότερα γνωρίσματα τῆς ἐσωτερικῆς ἐθνικῆς μας ζωῆς, πού προετοίμασαν τή μεγάλη αὐτή λαϊκή μας ἐξέγερση καί ἐπέτρεψαν τήν ἀρχική, τοὐλάχιστον, διιάδοσή της ἀπ’ ἄκρη σ’ ἄκρη τῆς Ἑλληνικῆς γῆς;
Ἄν φανταστοῦμε τήν πατρίδα μας λίγο πρίν τήν ἐπανάσταση ὡς τήν καμμένη γῆ μετά ἀπό ἐπιδρομή βαρβάρων καί τήν εξέγερση τοῦ λαοῦ μας ὡς τήν ἀπελπιισμένη ἔκρηξη ἐξαθλιωμένων σκλάβων, θά ἔχουμε κάνει μιά ἱστορική παραμόρφωση, πού θά μείωνε κατά πολύ τή σημασία, τό μέγεθος καί τήν ἀκτινοβολία τής Ἐθνικῆς μας παλιγγενεσίας. Ἠ παρτίδα μας, λίγο πρίν τήν ἐπανάσταση, βρίσκεται – σέ γενικές γραμμές- σέ φάση ἀκμῆς, τοὐλάχιστον τόσης ἀκμῆς, ὅση ἕνα ὑπόδουλο γένος μπορεῖ νά ἐπιτύχει. Κατ’ ἀρχήν, ἔχει ὡριμάσει ἀπόλυτα στίς συνειδήσεις αὐτή ἡ ἴδια ἡ ἰδέα τῆς ἔνοπλης ἐξέγερσης, ἐνάντια στόν καταχτητή, καθώς ἐδῶ καί τέσσερις αἰῶνες δέν ἔχει μείνει βουνό καί ρουμάνι τοῦ τόπου μας, πού νά μήν ἀντηχήσει ἀπό τό κλέφτικο ντουφέκι. Οἱ κλέφτες κι οἱ ἁρματωλοί, ἡ «μαγιά τῆς λευτεριᾶς μας», ὅπως τόσο πετυχημένα τούς ἀποκαλεῖ ὁ Μακρυγιάννης, ἀποτελοῦν ὄχι μόνο τό ὕψιστο λαϊκό πρότυπο τοῦ ἀπροσκύνητου ἀγωνιστῆ, ἀλλά καί τά πρῶτα ἑτοιμοπόλεμα ἔνοπλα σώματα, στά ὁποῖα θά σηριχθεῖ ἡ διεξαγωγή τοῦ μεγάλου ἀγῶνα.
Παράλληλα ὁ σπόρος τῶν Μεγάλων Δασκάλων τοῦ Γένους καί τοῦ Ἑλληνικοῦ διαφωτισμοῦ ἔχει δώσει τούς πλούσιους καρπούς του. Ἡ παιδεία τοῦ ὑπόδουλου γένους ἔχει ἀξιοσημείωτα προχωρήσει. Τό ἔργο ἑνός Ἄνθιμου Γαζῆ, ἑνός Ἀδαμάντιου Κοραῆ, ἑνός Κοσμᾶ Αἰτωλοῦ καί πάνω ἀπ’ὅλα ἑνός Ρήγα Φεραίου, ἔχει σταλάξει στίς ψυχές πλούσιο φῶς Ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας καί μνήμης ἱστορικῆς. Ἡ ἔκκληση τοῦ κορυφαίου τῶν Ἑλλήνων διαφωτιστῶν «ὡς πότε παλληκάρια θά ζῶμεν στά στενά» εἶναι ἔκφραση καί ἔκρηξης ψυχῆς ἑνός ὥριμου πνευματικά ἑλληνισμοῦ. Ἄν σ’αὐτά προσθέσουμε τή βασική συμβολή τῆς ἐκκλησίας στή διάσωση τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας τῶν Ἑλλήνων μέσα ἀπό τή θρησκευτική τους διαφορά, τή μακροχρόνια λειτουργία τοῦ θεσμοῦ τῶν κοινοτήτων, πού ἔδινε στούς ἕλληνες σταθερά ὐποδείγματα τῆς δυνατότητας γιά τοπική- ἑπομένως καί γιά Ἐθνική- αὐτοδιοίκηση καί τήν σημαντική οἰκονομική εὐρωστία τοῦ Ἑλληνικοῦ ναυτικοῦ κόσμου καί τῶν Ἑλλήνων τῆς διασπορᾶς, θά ἔχουμε, σέ πολύ γενικές γραμμές, τήν εἰκόνα τῶν κυριότερων παραγόντων, πού ἑξηγοῦν τήν ἐπανάσταση τοῦ 21. Δέν ἦταν ἡ ἐπανάσταση ἑνός ἀπελπισμένου, ἀλλά ἴσα-ἴσα, ἡ ἐπανάσταση ἑνός λαοῦ πού ἐλπίζει, πού ἐμπιστεύεται στίς δυνάμεις του καί πού ἰορθώνει συνειδητά τό ἀνάστημά του, διεκδικῶντας αὐτό πού τοῦ ἀξίζει: τήν ἐλευθερία του.
Κορυφαῖος ἐπαναστατικός φορέας πού ὀργάνωσε πολιτικά, συντόνισε καί ὁδήγησε στήν τελική τους δικαίωση ὅλες αὐτές τίς δυνάμεις τοῦ Ἔθνους, ἀναγκαῖος ἱστός μέσα στόν ὁποῖο διιεπλάκησαν οἱ πόθοι καί οἱ συνατότητες τοῦ λαοῦ μας ὑπῆρξε βέβαια ἡ Φιλική Ἑταιρεία.
Ἔτσι, ὁ ἐπαναστατικός σπινθήρας, παρά τήν τραγική ἀποτυχία τοῦ Ἀλέξανδρου Ὑψηλάντη στίς παραδουνάβιες ἡγεμονίες, ἀνάβει τό γ΄ δεκαήμερο τοῦ Μαρτίου τοῦ 1821 στήν Πελοπόννησο καί σύντομα ἁπλώνεται σ’ ὅλο σχεδόν τόν Ἑλλαδικό χῶρο, γιά νά σταθεροποιηθεῖ τελικά κυρίως στήν Πελοπόννησο, στή Στερεά Ἑλλάδα καί σέ μερικά ἀπό τά νησιά τοῦ Αἰγαίου.
Ποιές ὅμως ὑπῆρξαν οἱ ἐξελίξεις τῶν πραγμάτων στό πεδίο τῆς μάχης, ποιά ἦταν ἡ τελική τους κατάληξη καί ποιά θά μποροῦσε νά εἶναι ἡ πολιτική ἑρμηνεία τους;
Στό πεδίο τῆς μάχης ἡ ἐπανάσταση γνώρισε δύο φάσεις: τή φάση τῶν μεγάλων ἐπιτυχιῶν, στό διάστημα 1821-1824 καί στή φάση τῶν ἀποτυχιῶν 1825-27, φάση τῆς συντριβῆς καί τῶν ταπεινώσεων, πού λίγο ἔλειψε νά σημάνουν τήν πιό τραγική διάψευση τῶν θυσιῶν καί τῶν ἀγώνων τοῦ λαοῦ μας.
Δέν θά μπορέσουμε ὅμως νά καταλάβουμε οὔτε τήν πρώτη φάση, οὔτε τήν δεύτερη, ἄν δέν ρίξουμε μιά συντομότατη ἀναγκαστικά ματιά στίς κοινωνικές δυνάμεις πού συγκροτοῦσαν τόν Ἑλλνισμό καί στήν ὀξύτατη σύγκρουση, πού ἀναπτύχθηκε μεταξύ τους, πάνω στό κυνῆγι τῆς ἐξουσίας.
Οἱ σημαντικότατες Ἑλληνικές νίκες στό Βαλτέτσι, στήν Τροπολιτσά, στά Δερβενάκια, ἡ ἡρωϊκή ἀντίσταση στήν Ἀλαμάνα, στό Χάνι τῆς Γραβιᾶς ἤ στά Βρυσάκια στέλνουν τό μήνυμα τῆς πατριωτικῆς ὑπερηφάνειας στήν κατεστραμμένη Χίο καί ὁ δαυλός τοῦ Κανάρη δίνει τήν ὀργισμένη ἀπάντηση τῶν Ἑλλήνων στίς σφαγές πού συγκλόνισαν τήν Εὐρώπη καί φούντωσαν τό κίνημα τοῦ φιλελληνισμοῦ. Τήν καταστροφή τῆς Κρήτης, τῆς Κάσου καί τῶν Ψαρῶν ἐκδικοῦνται οἱ κορυφαῖοι θαλασσομάχοι Κανάρης, Μιαούλης καί Σαχτούρης στή ναυμαχία τοῦ Γέροντα.
Ὁ Θεόδωρος Κολοκοτρώνης καί ὁ Γεώργιος Καραϊσκάκης ἀνασεικνύονται οἱ κορυφαῖες ἡγετικές φυσιογνωμίες τοῦ ἀγώνα.
Πλειάδα ἄλλων ἱστορικῶν γεγονότων συνθέτουν μιά ἁλυσσίδα ἀπό νίκες καί ἦττες, τῶν ὁποίων ὁ τελικός ἰσολογισμός δείχνει ὁλοφάνερα τήν προωθητική τάση τῆς ἐπανάστασης. Μιᾶς ἐπανάστασης, πού παρ’ ὅλες τίς ἀντιξοότητες φαίνεται νά ἑδραιώνεται σταθερά καί νά κατακτᾶ τήν διεθνῆ κοινή γνώμη μέ τήν ἠθική διάσταση τῶν στόχων της καί τό μέγα πλῆθος τῶν θυσιῶν της.
Ὥσπου ἀρχίζει ἡ ἀντίστροφη μέτρηση. Φεβρουάριος τοῦ 1825. Ὁ Ἰμπραήμ στήν Πελοπόννησο. Φεβρουάριος τοῦ 1825. Ὀ Κολοκοτρώνης στήν φυλακή. Ἀπό τήν ἴδια τήν Ἑλληνική κυβέρνηση ἐκείνης τῆς περιόδου. Ὀ Ἰμπραήμ καίει, σφάζει, καταστρέφει τήν Πελοπόννησο. Οἱ κάτοικοι συντετριμμένοι προσκυνοῦν. Ἠ κυβέρνηση ἀναγκάζεται νά ἀποφυλακίση τίον Κολοκοτρώνη. «Φωτιά καί τσεκούρι στούς προσκυνημένους» εἶναι ἡ ἐντολή τοῦ γέρου τοῦ Μωριᾶ, πού ἀναγκάζεται τώρα νά πολεμάει ταυτόχρονα καί ἐνάντια στόν ἐχθρό καί ἐνάντια στό τσακισμένο ἠθικό τῶν συμπατριωτῶν του. 1825-1826. Πολιιορκία, ἔξοδος, πτώση τοῦ Μεσολογγίου. Οἱ ἐλεύθεροι πολιορκημένοι, ἀφοῦ ξεπέρασαν κάθε ὅριο φυσικῆς ἀντοχῆς, πέρασαν μέ τήν ἡρωϊκή ἔξοδό τους σ’ ἐκεῖνες τίς σελίδες τῆς παγκόσμιας ἱστορίας, πού ἀποτελοῦν πολύτιμο κτῆμα ὄχι μόνο τοῦ λαοῦ πού τίς ἔγραψε, ἀλλά ὅλων τῶν λαῶν καί ὅλων τῶν ἐποχῶν, πού θεωροῦν τόν ἐλεύθερο ἄνθρωπο ὡς τόν μόνο πού εἶναι ἄξιος τοῦ ὀνόματός του.
Μετά τήν πτώση τοῦ Μεσολογγίου ἡ ἐπανάσταση μοιάζει νά σβήνει. Ὀ Γεώργιος Καραϊσκάκης, στήν Ἀττική, ἐπιδιώκει νά ἀνασυγκροτήσει τίς πολεμικές δυνάμεις τοῦ λαοῦ μας. Ὅμως ἀρχηγοί τοῦ στρατοῦ καί τοῦ στόλου δέν εἶναι πιά οἱ φυσικοί ἡγέτες τοῦ ἀγώνα. Δέν εἶναι Ἕλληνες. Εἶναι ὁ Τσόρτς καί ὁ Κόχραν. Ἀποτέλεσμα: ἡ καταστροφή τοῦ Φαλήρου 23-24 Ἀπρίλη τοῦ 27. Τελευταία μεγάλη ἦττα... Ὁ Καραϊσκάκης πεθαίνει ὅπως ἁρμόζει στό ἦθος του: Στό πεδίο τῆς μάχης.
Λοιπόν; Τό τέλος τῶν ἐλπίδων; Ὄχι ἀκριβῶς. Γιατί στό μεταξύ τό διεθνές σκηνικό ἔχει ἀλλάξει. Τίς Μεγάλες Δυνάμεις, γιά διαφορετικούς λόγους τήν κάθε μία, συμφέρει τώρα ἡ ἵδρυση ἑνός μικροῦ Ἑλληνικοῦ κρατιδίου. Ἔτσι στή ναυμαχία τοῦ Ναυαρίνου, ὄχι τά ἑλληνικά καράβια, μά οἱ ἑνωμένες ναυτικές μονάδες τῆς Ἀγγλίας, τῆς Γαλλίας καί τῆς Ρωσίας, συντρίβουν τόν ἑνωμένο Τουρκοαιγυπτιακό στόλο καί δημιουργούν τίς στρατιωτικές προϋποθέσεις γιά τήν ἵδρυση αὐτοῦ ἀκριβῶς τοῦ κρατιδίου, πού φαίνεται νά προορίζεται γιά ἕνα καί μοναδικό σκοπό: τήν ἐξυπηρέτηση τῶν δικῶν τους συμφερόντων.
Πῶς ἔφθασαν τά πράγματα ὡς ἐκεῖ; Γιατί οἱ Ἕλληνες μετά τόσο αἷμα, τόσες θυσίες, κινδύνεψαν νά χάσουν τήν ἐπανάσταση μέσα ἀπ’ τά χέρια τους; Γιατί τό Ἑλληνικό κράτος νά πρέπει νά ξεκινήσει τήν πολιτική του ὕπαρξη ὑπό καθεστώς «ξένης προστασίας»; Καί ποιός ἀμφιβάλλει τάχα ὅτι αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ «προστάτες» συχνά περισφίγγουν τούς προστατευόμενούς τους σέ θανατηφόρο ἐναγκαλισμό ἤ, τουλάχιστον, σέ χρόνια πολιτική δύσπνοια; Καί ποιός δέν μπορεῖ τά ὑποθέσει βάσιμα ὅτι ἀκόμη καί σήμερα ἡ πατρίδα μας δέν ἔχει ὁλοκληρωτικά ἀπεμπλακεῖ ἀπό τόν ἐναγκαλισμό τῆς ξένης ἐξάρτησης, πού σφράγισε τήν ἀφετηρία τῆς νεότατης ἱστορίας της;
Εἴπαμε πιό πρίν ὅτι στήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας λειτούργησε ἀξιοπρόσεχτα ὁ θεσμός τῶν κοινοτήτων. Οἱ ἴδιοι οἱ Τοῦρκοι ἐπέτρεψαν καί στήριξαν μάλιστα, μέ τρόπο συμφέροντα γιά αὐτούς, τήν τοπική αὐτοδιοίκηση στήν Ἑλλάδα, καθώς οἱ ἴδιοι δέ διέθεταν τόν ἀναγκαῖο διοικητικό μηχανισμό, πού θά τούς ἐπέτρεπε τήν εἴσπραξη τῶν φόρων κυρίως, ἀλλά καί πολλές ἄλλες πλευρές τῆς ἄσκησης τῆς ἐξουσίας. Ἔτσι δημιουργήθηκε σιγά σιγά μέσα στό ὑπόδουλο ἔθνος, μιά πανίσχυρη ἑλληνική διοικητική ἀριστοκρατία, οἱ κοτσαμπάσηδες, οἱ πρόκριτοι, οἱ προεστοί, πού φυσικά ἦταν ἀδύνατον νά ἀνεχτοῦν νέες κοινωνικές δυνάμεις, πού ἀνέβαιναν –καί μάλιστα μέ τό καρυοφύλι στό χέρι- στό ἱστορικό προσκήνιο καί πού τούς ἀρνούνταν δυναμικά τό μονοπώλιο τῆς ἐξουσίας; Πῶς ἦταν δυνατό νά ἀνεχτοῦν ὁ ἴδιος ὁ ἀγωνιζόμενος λαός νά ἀναδεικνύει μέσα ἀπό τά πεδία τῶν μαχῶν καί νά καταξιώνει στή συνείδησή του τούς φυσικούς ἡγέτες του, ἕναν Κολοκοτρώνη, ἄς ποῦμε; Πῶς ἦταν δυνατό, μ’ ἕνα λόγο νά φανταστοῦν (οἱ κοτσαμπάσηδες) τόι κράτος πού θά ἱδρυθεῖ μετά τήν ἀπελευθέρωση, χωρίς ἐξασφαλισμένη τή δική τους διαδοχή στήν ἐξουσία; Γι’ αὐτό, εἶναι τραγικό, ἀλλά πρέπει νά τό ποῦμε, ὅλος ὁ ἑφτάχρονος ἀγῶνας γιά τήν ἀνεξαρτησία μας, χωρίς ποτέ νά χάσει τόν ἐθνικοαπελευθερωτικό του χαρακτῆρα, σημαδεύεται παράλληλα μέ τά πιό μαῦρα σημάδια ἑνός ἐσωτερικοῦ διχασμοῦ, μιᾶς ἀδυσώπητης σύγκρουσης τοῦ παλιοῦ μέ τό καινούργιο, πού φτάνει συχνά νά ματώσει τό ἴδιο τό κορμί τῆς ἀγωνιζόμενης πατρίδας. Στήν ἐπιδίωξή τους αὐτή οἱ κοτσαμπάσηδες βρίσκουν σταθερό σύμμαχο συχνά, ἄν ὄχι καί πάντα, τό ἀνώτατο ἱερατεῖο καί τούς Φαναριῶτες πολιτικούς, πού ἔρχονται στήν Ἑλλάδα κουβαλῶντας στίς ἀποσκευές τους μαζύ μέ τίς ὅποιες ἱκανότητές τους καί τίς ἀπεριόριστες φιλοδοξίες τους.
Τά γεγονότα μιλοῦν ἀπό μόνα τους: Συνέλευση Καλτετζῶν, Μάϊος τοῦ 21, λίγο μετά τήν ἔκρηξη τῆς ἐπανάστασης, σαράντα ἄτομα ἀπό ἐλάχιστες ἰσχυρές οἰκογένειες Προκρίτων τῆς Πελοποννήσου, οὔτε κἄν ἀπ’ ὅλες, συγκροτοῦν τό πρῶτο, οὐσιαστικά, κυβερνητικό σῶμα τήν Πελοποννησιακή Γερουσία, πού, παρά τόν περιορισμένο τοπικά καί χρονικά χαρακτῆρα της, δίνει στά μέλη της εὐρύτατες ἁρμοδιότητες. «Ἐμεῖς ἐκοιτάγαμεν τή δουλειά μας», γράφει ὁ Γέρος τοῦ Μωριά καί ἐννοεῖ «ἐμεῖς ἐκεῖνο τόν καιρό πολεμούσαμε τό φρούριο τῆς Τροπολιιτσᾶς, αὐτό θεωρούσαμε χρέος μας». Κι ὅταν ἀργότερα θά ἔρθει στήν Ἑλλάδα ὁ Δημήτριος Ὑψηλάντης ὡς ἐκπρόσωπος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καί τῆς Ἀνωτάτης Ἀρχῆς, οἱ πρόκριτοι ὄχι μόνο θά ἀρνηθοῦν νά τοῦ παραχωρήσουν οὐσιαστικές ἐξουσίες, ἀλλά θά τόν ὑπονομεύσουν μέ κάθε τρόπο, πολύ περισσότερο μάλιστα πού βλέπουν νά συγκεντρώνονται γύρω του οἱ ὁπλαρηγοί τοῦ ἀγῶνα καί οἱ περισσότεροι Φιλικοί. Πολύτιμο σύμμαχό τους θά ἔχουν τό Μαυριοκορδᾶτο καί τό Νέγρη, πού καταφέρνουν ἐξαπατῶντας τόν Ὑψηλάντη, νά ἱδρύσουν καί ἐκεῖνοι στή Στερεά Ἑλλάδα τούς δικούς τους ἀντίστοιχα κυβερνητικούς ὀργανισμούς. Ὁ σπόρος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἔχει πέσει. Κι ἐνῶ ἀκόμα δέν ἔχει ἀρχίσει νά δίνει τούς ὀλέθριους καρπούς του, γίνεται στήν Ἐπίδαυρο ἡ Α΄ Ἐθνοσυνέλευση τῶν Ἑλλήνων στίς 20 Δεκέμβρη τοῦ 21, μέ σκοπό νά δώσει στό ἀγωνιζόμενο Ἔθνος μιά πρώτη πολιτειακή ὀργάνωση, μιά πρώτη κεντρική ἐξουσία. Εἶναι πρός τιμήν τοῦ Ἔθνους μας καί πρέπει νά τό ποῦμε αὐτό καθαρά, ὅτι παρόλο πού ἡ συνέλευση αὐτή οὔτε πραγματικά ἀντιπροσωπευτική τοῦ λαοῦ μας ἦταν, οὔτε πραγματικά δημοκρατικά ὀργανωμένη, ψήφισε μέσα σέ κλίμα πατριωτικοῦ ἐνθουσιασμοῦ καί Ἐθνικῆς ἔξαρσης, ἕνα Σύνταγμα ἀρκετά φιλελεύθερο καί δημοκρατικό γιά τήν ἐποχή του, τό «Προσωρινό Πολίτευμα τῆς Ἐπιδαύρου», σημαντικά διαποτισμένο ἀπό τίς ἰδέες τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης. Εἶναι φανερό ὅτι οἱ φιλελεύθερες αὐτές ἰδέες εἶχαν γίνει τόσο βαθιά κτῆμα τῶν συνειδήσεων κι ἀποτελοῦσαν τόσο ὥριμη ἔκφραση τῶν ἱστορικῶν ἀναγκῶν, πού ἦταν πραγματικά ἀδύνατο νά ἀγνοηθοῦν, ἀκόμη καί ἀπό ἐκείνους πού τίς ἔβλεπαν μέ καχυποψία.
Ὅμως τό καζάνι συνεχίζει νά βράζει. Ἡ ὑπονόμευση τοῦ Ὑψηλάντη συνεχίζεται. Ὁ παραγκωνισμός μέ κάθε μέσο τῶν ὁπλαρχηγῶν συστηματικός. Καί τό νέο Σύνταγμα πού ψηφίζει τόν Ἀπρίλη τοῦ 1823 στό Ἄστρος τῆς Κυνουρίας ἡ Β΄ Ἐθνοσυνέλευση, πρός τιμήν πάντα τοῦ συνόλου τοῦ Ἔθνους μας, παραμένει σέ δημοκρατική καί φιλελεύθερη κατεύθυνση. Θἄλεγε κανείς, μελετῶντας τά κείμενα τοῦ ἀγῶνα ὅτι τίποτε δέν μπορεῖ νά ἀνακόψει τήν ὁρμή ἑνός λαοῦ, πού ὁραματίζεται τήν πιό πλατιά Ἐθνική καί κοινωνική του ἀπελευθέρωση.
Στήν πράξη ὅμως, τά πράγματα ἐξελίσσονται διαφορετικά. Ἀπό τό φθινόπωρο τοῦ 23 ὡς τό καλοκαίρι τοῦ 24, οἱ ὁπλαρχηγοί καί οἱ πρόκριτοι στέκουν μέ τό ντουφέκι στό χέρι, ὄχι πιά ἐνάντια στόν ἐχθρό, ἀλλά ὁ ἕνας ἐνάντια στόν ἄλλο. Καί παρά τήν προσωρινή ἀνάπαυλα πού πετυχαίνει ἡ συμβιβαστική παρέμβαση τοῦ Κολοκοτρώνη, ὁ ἐμφύλιος πόλεμος ξαναφουντώνει δραματικά ἀπό τό καλοκαίρι τοῦ 1824 ὡς τόν Γενάρη τοῦ 1825. Τά λεφτά τῶν δανείων, πού ἔχει συνάψει τό ἔθνος ἀπό ξένες τράπεζες, σπαταλιοῦνται στήν ἀλληλοσφαγή, οἱ λεηλασίες καί ἡ ἐρήμωση ὀργιάζουν, ἐνῶ ὁ Ἰμπραήμ ἀποβιβάζεται στήν Πελοπόννησο καί τό πολιορκημένο Μεσολόγγι ζεῖ ἀβοήθητο τήν ἐπιθανάτια ἀγωνία του. Ὀ Παπαφλέσσας μέ τή μοναχική ἡρωϊκή αὐτοθυσία του στό Μανιάκι, ἀποσπᾶ τόν σεβασμό τοῦ ἀντιπάλου του, τοῦ Ἰμπραήμ. Ἀποσπᾶ, ὅμως, καί σήμερα τήν εὐγνωμοσύνη μας, ὡς ἐλευθέρων πολιτῶν, γιατί μέ τό παράδειγμα τῆς ἀπελπισμένης του ἀντίστασης, μέσα στά μαῦρα ἐκεῖινα χρόνια, σώζει τήν τραυματισμένη τιμή τῆς Ἑλλάδας.
Μόνο, λοιπόν, ἄν ἔχουμε ὑπ’ ὄψιν μας ὅλο αὐτό τό κλίμα τῆς συμφορᾶς, πού αὐτή ἡ ὀξύτατη κοινωνική σύγκρουση ἐπισώρευσε στόν τόπο, θά μπορέσουμε νά κατανοήσουμε πῶς αὐτός ὁ περήφανος λαός ἔφτασε νά ἐμπιστευτεῖ τή μοῖρα του στά χέρια τῶν ξένων. Καί μάλιστα μέ τόν πιό ἐπίσημο τρόπο: Λίγο μετά τήν πτώση τοῦ Μεσολογγίου καί μέσα σέ αἰσθήματα βαθειᾶς συντριβῆς καί ταπείνωσης, οἱ ἀντιπρόσωποι τοῦ Ἔθνους, πού ἔχουν συγκεντρωθεῖ στήν Ἐπίδαυρο γιά τήν πραγματοποίησης τῆς Γ΄ Ἐθνοσυνέλευσης, ἀποφασίζουν νά ζητήσουν ἀπό τήν Ἀγγλία νά γίνει αὐτή ἀποκλειστική Προστάτιδα Δύναμη τῆς Ἑλλάδας καί νά μεσολοβήσει γιά συμβιβασμό μέ τήν Τουρκία!
Ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά μεταφέρω ἐδῶ ἕνα μικρό ἀπόσπασμα ἀπό τό κείμενο τῆς αἴτησης, τῆς γνωστῆς ὡς «ψήφισμα τῆς Ὑποτέλειας»: ‘Τό Ἑλληνικό Ἔθνος, δυνάμει τῆς παρούσης πράξεως θέτει ἑκουσίως τήν ἱεράν παρακαταθήκην τῆς αὐτοῦ Ἐλευθερίας, Ἐθνικῆς Ἀνεξαρτησίας καί τῆς πολιιτικῆς αὐτοῦ ὑπάρξεως, ὑπ΄τήν μοναδικήν ὑπεράσπισιν τῆς Μεγάλης Βρεταννίας». Τά σχόλια νομίζω, περισσεύουν.
Γιά νά μή νομίσουμε, ὅμως, ὅτι ἡ φωνή τῆς περηφάνειας ἔχει ὁλότελα σβήσει μέσα ἀπό τή συντριβή , ἄς ἀκούσουμε καί ἕνα μικρό ἀπόσπασμα ἀπό τήν ἐπίσημη διαμαρτυρία τοῦ Δημητρίου Ὑψηλάντη στό Ψήφισμα αὐτό, πού τήν ἀπηύθυνε μέ τρόπο δραματικό πρός τήν Γ΄ Ἐθνοσυνέλευση: «Ὀ λαός, κύριοι, τοῦ ὁποίου παρρησιάζετε τό πρόσωπον, δέν σᾶς ἔδωκεν πληρεξιουσιότητα νά καταργήσετε τήν Ἐθνικήν καί Πολιτικήν ἀνεξαρτησίαν του, ἀλλά νά τήν στερεώσητε, νά τήν διαιωνίσητε. Ἠ ἱστορία θέλει κρίνει μίαν ἡμέραν ἀδεκάστως τήν πράξιν σας... Σᾶς φοβίζει ἡ πτῶσις τοῦ Μεσολογγίου; Ἀφιερωθῆτε ὡς καί εἰς τάς ἀρχάς τοῦ ἀγῶνος, εἰις τήν χαρακτηριστικήν ἐνέργειαν καί τόν πατριωτισμόν τῶν Ἑλλήνων. Τό στῆθος κάθε Ἕλληνος εἶναι δεύτερον Μεσολόγγι... Τά μεγάλα ἔθνη καί οἱ καλοί πατριῶται φαίνονται εἰς τάς κρισίμους περιστάσεις τῆς πατρίδος των. Δοῦλος εἶναι εὔκολον νά γένει τις, ὅταν θέλει. Αὐθέντης εἶναι δύσκολον. Ἐπιθυμοῦμεν εἰρήνην; Ἄς τρέξωμεν εἰς τά ὅπλα... Κρίνω χρέος μου ἱερόν καί ἀπαραίτητον νά διαμαρτυρηθῶ ὡς καί ἤδη διαμαρτύρομαι ἐπισήμως κατ’αὐτῆς ἐνώπιον τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ καί ὅλων τῶν λοιπῶν τῆς Χριστιανικῆς Εὐρώπης, ὡς κατά μίας πράξεως παρανόμου, ἀντιελληνικῆς καί διόλου ἀνταξίας ἑνός Ἔθνους, τό ὁποῖον ὑπεδουλώθη μέν πολλάκις, πλήν ποτέ δέν ἐσυμβιβάσθη μέ τούς τυράννους του».
Πόσες μπορεῖ νά εἶναι οἱ κρυφές δυνάμεις αὐτοῦ τοῦ λαοῦ; Πίοσες φορές μπορεῖ νά σηκωθεῖ μέσα ἀπό τά χαλάσματα; Ἕνα εἶναι γεγονός: Ὅτι ἀκριβῶς μέσα ἀπό αὐτό τό χάοςκαί τά πάθη, πού οἱ ἄστοχες ἐνέργειες εἶχαν διογκώσει, ὀ Ἑλληνισμός βρίσκει καί πάλι τή δύναμη καί τήν αἰσιοδοξία νά θεμελιώσει τό μέλλον ἑνός ἐλευθέρου κράτους, στήν πιό μαύρη στιγμή τῆς Ἐπανάστασης. Κι αὐτή ἡ θεμελίωση πραγματοποιεῖται μέ τήν Γ΄ Ἐθνική Συνέλευση, ὅταν, τόν Αὔγουστο τοῦ 1826, ἐπαναλαμβάνει τίς ἐργασίες της. Ἀπό τήν Ἐθνοσυνέλευση αὐτή καί ἀπό αὐτόν τόν καθημαγμένον λαό ψηφίστηκε τό, κατά τήν ἄποψη τῶν Ἑλλήνων συνταγματολόγων, ἀρτιότερο καί τελειότερο πολίτευμα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, πρότυπο δημοκρατικοῦ Συντάγματος, πού ξεπερνούσε στόν φιλελευθερισμό ὅλα τά Εὐρωπαϊκά λαϊκά Συντάγματα τῶν πρώτων δεκαετιῶν τοῦ 19ου αἰῶνα. Στό «Πολιτικόν Σύνταγμα Ἑλλάδος» ὅπως χαρακτηρίζεται τό Σύνταγμα τῆς Γ΄ Ἐθνοσυνέλευσης, καθιερώνεται, μεταξύ ἄλλων, γιά πρώτη φορά ἡ ἀρχή τῆς λαϊκῆς κυριαρχίας, ὅπου κάθε ἐξουσία πηγάζει ἀπό τό λαό καί ἀσκεῖται ὑπέρ αὐτοῦ, καθιερώνεται ἡ διάκριση τῶν ἐξουσιῶν καί ἡ ἀνεξαρτησία τῆς δικαιοσύνης, γίνεται διάκριση ἀνάμεσα στό Σύνταγμα καί τούς κοινούς νόμους καί θεμελιώνεται ἡ ὑπεροχή τοῦ πρώτου, καταργεῖται κάθε τίτλος εὐγενείας, διακηρύσσεται ἡ ἰσότητα τῶν πολιτῶν ἀπέναντι στόν νόμο, ἡ ἐλευθερία τῆς γνώμης καί τοῦ τύπου, ἡ προστασία τῆς παιδείας, ἡ ἀναλογική κατανομή τῶν φορολογικῶν βαρῶν καί τόσα ἄλλα. Θά ἔλεγε κανείς πώς ὁ ἀέρας τῆς ἀνθρωπιᾶς καί τῆς ἐλευθερίας, πού πνέει μέσα ἀπό τό Σύνταγμα αὐτό τῆς Ἐπανάστασης, ἀποτελεῖ τή ζῶσα συνείδηση ἑνός Ἔθνους, πού κατάφερε θριαμβευτικά νά ἐπιζήσει μέσα ἀπό ἄπειρες ἀπόπειρες αὐτοκτονίας.
Τό πῶς μετά ἀπό ἕνα τόσο προοδευτικό Σύνταγμα πού ἐπισφραγίστηκε μέ τήν ἔλευση τοῦ Ἰωάννη Καποδίστρια στήν Ἑλλάδα ὡς πρώτου Κυβερνήτη, ἔφθασε ἡ χώρα μας νά ἀρχίσει τά πρῶτα της βήματα ὡς σύγχρονο κράτος μέ «ἡγεμονικό πολίτευμα», δηλαδή μέ Μοναρχία καί πρῶτο μονάρχη τό Βαυαρό Βασιλιά Ὄθωνα, πού τοῦ δόθηκε μάλιστα τό δικαίωμα νά κυβερνᾶ τόν τόπο χωρίς τήν παραμικρή, ἀρχικά, Συνταγματική δέσμευση, δέν εἶναι τῆς ὥρας νά τό ποῦμε. Ὀ καθένας ὅμως μπορεῖ νά ὑποψιαστεῖ ὅτι τά σπέρματα καί αὐτῆς τῆς διάψευσης τῶν δημοκρατικῶν προσδοκιῶν τοῦ λαοῦ μας δέν μπορεῖ παρά νά ἀνευρίσκονται μέσα στή μόνιμη τάση τῶν κυρίαρχων, κάθε φορά, κοινωνικῶν δυνάμεων νά μήν ἐπιτρέπουν οὐσιαστική συμμετοχή καί ἄλλων στή νομή τῆς ἐξουσίας. Τήν τάση αὐτή, πού ἔρχεται κατά κανόνα σέ σύγκρουση μέ τόν εὔλογο φανατισμό καί τήν πολιτική ἀπειρία τῶν ἀνερχομένων κοινωνικῶν δυνάμεων, τήν ἔχει πληρώσει πολύ ἀκριβά ὁ τόπος καί τότε καί στή συνέχεια. Καί ἴσως ὁ σημερινός ἑορτασμός δέν εἶναι παρά μία ἐλάχιστη ἀφορμή γιά νά σκεφθουμε καί μεῖς σοβαρά πάνω στίς θεμελιώδεις ἀξίες τῆς λαϊκῆς συμμετοχῆς, τῆς ὁλόπλευρης δημοκρατίας, ἀλλά καί τῆς σύνεσης καί τῆς μετριοπάθειας, πού εἶναι ἀνάγκη νά διακρίνουν τούς κοινωνικούς ἀγῶνες, ἄν πραγματικά ἀποσκοποῦν στήν ἐξασφάλιση τῶν Ἐθνικῶν καί λαϊκῶν μας συμφερόντων. Κανείς δέν μπορεῖ νά ἀποδόσει τίς σκέψεις αὐτές καλύτερα ἀπό τόν ἀγράμματο σοφό τοῦ ἀγῶνα, τό στρατηγό Μακρυγιάννη, πού γράφει τόσο χαρακτηριστικά στά ἀπομνημονεύματά του: «Τούτη τήν πατρίδα τήν ἔχομεν ὅλοι μαζύ καί σοφοί καί ἀμαθεῖς καί πλούσιοι καί φτωχοί καί πολιτικοί καί στρατιιωτικοί καί οἱ πλέον μικρότεροι ἄνθρωποι, ὅσοι ἀγωνιστήκαμεν, ἀναλόγως ὁ καθείς, ἔχομεν νά ζήσωμεν ἐδῶ. Τό λοιπόν, δουλέψαμεν ὅλοι μαζύ, νάτήν φυλάττωμεν κι ὅλοι μαζύ καί νά μή λέγει ὁ δυνατός «ἐγώ», οὔτε ὁ ἀδύνατος. Ξέρετε πότε νά λέγει ὁ καθείς «ἐγώ»; Ὅταν ἀγωνιστεῖ μόνος του καί φκιάσει ἤ χαλάσει, νά λέει ἐγώ. Ὅταν ὅμως ἀγωνίζονται πολλοί καί φκιάνουν, τότε νά λένε ἐμεῖς. Εἴμαστε εἰς τό «ἐμεῖς» καί ὄχι στό «ἐγώ». Καί εἰς τό ἑξῆς νά μάθομεν γνώση, ἄν θέλομεν νά φκιάσομεν χωριόν, νά ζήσομε ὅλοι μαζύ.
Ἄς ἐλπίσουμε ὅτι σήμερα, καθώς βρισκόμαστε σέ ταραγμένους πάλι καιρούς, στά ἐκρηκτικά Βαλκάνια, κυκλμένοι ἀπό νέους κινδύνους-Κυπριακό, προβλήματα μειονοτήτων καί τόσα ἄλλα- ἡ πολύτιμη παρακαταθήκη αὐτή τοῦ Μακρυγιάννη, θά βρίσκει πρόθυμη ἀνταπόκριση στήν πολιτική μας σκέψη καί στήν εὐαισθησία μας.
Σᾶς εὐχαριστῶ.
[Δ. Χριστοδούλου]
Ὀ λόγος αὐτός εἶναι ὅ,τι πιό πλῆρες εἶχα ἀκούσει μέχρι τότε γιά τήν ἑλληνική ἐπανάσταση, καί ἔριξε φῶς σέ ἀπορίες μου γιά πτυχές τῆς ἐπανάστασης (ὅπως π.χ. ὁ ἐμφύλιος) πού δέν μπορεῖ κάποιος νά κατανοήσει από τήν σχολική του μόρφωση, ἡ ὁποία περιορίζεται στά πολεμικά γεγονότα καί ὄχι στίς αἰτίες τῶν πραγμάτων.
Ὀ λόγος γράφηκε χειρόγραφα, στό μονοτονικό σύστημα, ἀλλά παρατίθεται στό πολυτονικό ὥστε νά ὑπάρχη δυσκολία στήν ἀνατύπωση καί χρήση ἀπό ἐκπαιδευτικούς κ.ἄ. Ἐάν κάποιος ἐπιχειρήσει νά τόν ἀναπαραγάγει παρακαλεῖται νά ἀναφέρη τό ὄνομα τῆς συντάκτου του.
Τέλος, ἐπιθυμῶ νά ἀναφέρω ἕνα περιστατικό πού προέκυψε μετά τήν ἐκφώνηση τοῦ λόγου ἐντός τοῦ Ναοῦ: Ὀ ἱερεύς, πληροφορούμενος ἀπό κάποιον ἐκπαιδευτικό, τά ἀναφερόμενα ὡς πρός τόν ρόλο τοῦ Ἀνωτάτου κλήρου στήν ἐπανάσταση, εἶχε προετοιμάσει ἕναν δικό του λόγο ὡς "δευτερολογία" κατά τῶν ἀναφερομένων ἀπό τήν συγγραφέα. Τό ἦθος τῆς Δ. Χριστοδούλου ἀπέτρεψε εὐτράπελες ἀψιμαχίες ἐντός τοῦ Ναοῦ...
Κύριε Δήμαρχε, Αἰδεσιμότατε, κυρίες καί κύριοι,
Ὑπάρχουν σελίδες στήν ἱστορία τῶν λαῶν ὅπου τό φῶς ἐναλάσσεται μέ τό σκοτάδι, ἡ ὑπερηφάνεια μέ τήν εὐτέλεια, ἡ αὐτοθυσία μέ τήν ἰδιοτέλεια, ὁ ἀγῶνας γιά τήν ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀνθρώπου μέ τήν ἀδίστακτη ἐπιδίωξη τῆς ἐπικράτησης καί τῆς κυριαρχίας. Δέν θἄταν ἄστοχο νά ποῦμε σήμερα ὅτι ὁ ἐθνικοαπελευθερωτικός ἀγῶνας τῶν Ἑλλήνων, πού ξεκίνησε τό 1821, εἶναι μιά τέτοια συνταραχτική σελίδα τῆς δικῆς μας ἱστορίας, στήν ὁποία βρίσκεται καταγεγραμμένο κατά τρόπο ἀξιοπρόσεχτο, ὅλο τό μεγαλεῖο ἀλλά καί ὅλες οἱ ἀδυναμίες τοῦ ἔθνους μας, ὅπως αὐτές συνηθίζουν νά ἐκδηλώνονται σέ κρίσιμες περιστάσεις.
Ἀλλά ἄς πάρουμε τά πράγματα μέ τήν σειρά: Ἄν ὁ 18ος αἰώνας στήν Εὐρώπη καί στόν κόσμο κλείνει μέ τήν κοσμογονία τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης, ὁ 19ος ἀρχίζει μέ τήν θεαματική παλινόρθωση τῶν ἔκπτωτων βασιλέων καί μαζί τῆς παλαιᾶς φεουδαρχίας καί τῶν ἀνώτερων ἀστικῶν στρωμάτων. Οἱ μονάρχες τῆς Εὐρώπης καί ὅλες οἱ συντηρητικές δυνάμεις συμφωνοῦν τώρα ἀπόλυτα σ’ἕνα σημεῖο: στήν ἀπηνή δίωξη τῶν φιλελεύθερων ἰδεῶν καί τήν ἑνιαία δράση ἐνάντια σέ κάθε προσπάθεια τῶν λαῶν γιά κοινωνική δικαιοσύνη καί ἐθνική ἀνεξαρτησία. Ἡ Ἰερά Συμμαχία εἶναι, ἀπό τό 1815, γεγονός. Ὀ συνεπέστερος ἰδεολογικός της ἐκφραστής, ὁ καγκελάριος τῆς Αὐστρίας Μέτερνιχ, ἔμελε νά ταυτίσει τό ὄνομά του μέ ὅλη αὐτή τή διεθνῆ ἐπιχείρηση τρομοκρατίας τοῦ ἐλεύθερου φρονήματος τῶν λαῶν, πού οἱ Εὐρωπαῖοι μονάρχες ἤθελαν νά ἀποκαλοῦν νομιμότητα ἤ- τί εἰρωνικά πού ἀκούγεται ἀλήθεια σήμερα ὑπό τό φῶς τῶν πρόσφατων ἱστορικῶν ἐμπειριῶν μας- ἤ ἐπιδίωξη νέας τάξης πραγμάτων στήν Εὐρώπη. Αὐτό ἀκριβῶς, λοιπόν, τό ἐντελῶς ἀρνητικό κλίμα εἶιναι τό κυριότερο τουλάχιστον χαρακτηριστικό τῶν διεθνῶν συνθηκῶν ὑπό τίς ὁποῖες ξεσπᾶ στήν πατρίδα μας ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1821.
Ποιά εἶναι, ὅμως, τά κυριότερα γνωρίσματα τῆς ἐσωτερικῆς ἐθνικῆς μας ζωῆς, πού προετοίμασαν τή μεγάλη αὐτή λαϊκή μας ἐξέγερση καί ἐπέτρεψαν τήν ἀρχική, τοὐλάχιστον, διιάδοσή της ἀπ’ ἄκρη σ’ ἄκρη τῆς Ἑλληνικῆς γῆς;
Ἄν φανταστοῦμε τήν πατρίδα μας λίγο πρίν τήν ἐπανάσταση ὡς τήν καμμένη γῆ μετά ἀπό ἐπιδρομή βαρβάρων καί τήν εξέγερση τοῦ λαοῦ μας ὡς τήν ἀπελπιισμένη ἔκρηξη ἐξαθλιωμένων σκλάβων, θά ἔχουμε κάνει μιά ἱστορική παραμόρφωση, πού θά μείωνε κατά πολύ τή σημασία, τό μέγεθος καί τήν ἀκτινοβολία τής Ἐθνικῆς μας παλιγγενεσίας. Ἠ παρτίδα μας, λίγο πρίν τήν ἐπανάσταση, βρίσκεται – σέ γενικές γραμμές- σέ φάση ἀκμῆς, τοὐλάχιστον τόσης ἀκμῆς, ὅση ἕνα ὑπόδουλο γένος μπορεῖ νά ἐπιτύχει. Κατ’ ἀρχήν, ἔχει ὡριμάσει ἀπόλυτα στίς συνειδήσεις αὐτή ἡ ἴδια ἡ ἰδέα τῆς ἔνοπλης ἐξέγερσης, ἐνάντια στόν καταχτητή, καθώς ἐδῶ καί τέσσερις αἰῶνες δέν ἔχει μείνει βουνό καί ρουμάνι τοῦ τόπου μας, πού νά μήν ἀντηχήσει ἀπό τό κλέφτικο ντουφέκι. Οἱ κλέφτες κι οἱ ἁρματωλοί, ἡ «μαγιά τῆς λευτεριᾶς μας», ὅπως τόσο πετυχημένα τούς ἀποκαλεῖ ὁ Μακρυγιάννης, ἀποτελοῦν ὄχι μόνο τό ὕψιστο λαϊκό πρότυπο τοῦ ἀπροσκύνητου ἀγωνιστῆ, ἀλλά καί τά πρῶτα ἑτοιμοπόλεμα ἔνοπλα σώματα, στά ὁποῖα θά σηριχθεῖ ἡ διεξαγωγή τοῦ μεγάλου ἀγῶνα.
Παράλληλα ὁ σπόρος τῶν Μεγάλων Δασκάλων τοῦ Γένους καί τοῦ Ἑλληνικοῦ διαφωτισμοῦ ἔχει δώσει τούς πλούσιους καρπούς του. Ἡ παιδεία τοῦ ὑπόδουλου γένους ἔχει ἀξιοσημείωτα προχωρήσει. Τό ἔργο ἑνός Ἄνθιμου Γαζῆ, ἑνός Ἀδαμάντιου Κοραῆ, ἑνός Κοσμᾶ Αἰτωλοῦ καί πάνω ἀπ’ὅλα ἑνός Ρήγα Φεραίου, ἔχει σταλάξει στίς ψυχές πλούσιο φῶς Ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας καί μνήμης ἱστορικῆς. Ἡ ἔκκληση τοῦ κορυφαίου τῶν Ἑλλήνων διαφωτιστῶν «ὡς πότε παλληκάρια θά ζῶμεν στά στενά» εἶναι ἔκφραση καί ἔκρηξης ψυχῆς ἑνός ὥριμου πνευματικά ἑλληνισμοῦ. Ἄν σ’αὐτά προσθέσουμε τή βασική συμβολή τῆς ἐκκλησίας στή διάσωση τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας τῶν Ἑλλήνων μέσα ἀπό τή θρησκευτική τους διαφορά, τή μακροχρόνια λειτουργία τοῦ θεσμοῦ τῶν κοινοτήτων, πού ἔδινε στούς ἕλληνες σταθερά ὐποδείγματα τῆς δυνατότητας γιά τοπική- ἑπομένως καί γιά Ἐθνική- αὐτοδιοίκηση καί τήν σημαντική οἰκονομική εὐρωστία τοῦ Ἑλληνικοῦ ναυτικοῦ κόσμου καί τῶν Ἑλλήνων τῆς διασπορᾶς, θά ἔχουμε, σέ πολύ γενικές γραμμές, τήν εἰκόνα τῶν κυριότερων παραγόντων, πού ἑξηγοῦν τήν ἐπανάσταση τοῦ 21. Δέν ἦταν ἡ ἐπανάσταση ἑνός ἀπελπισμένου, ἀλλά ἴσα-ἴσα, ἡ ἐπανάσταση ἑνός λαοῦ πού ἐλπίζει, πού ἐμπιστεύεται στίς δυνάμεις του καί πού ἰορθώνει συνειδητά τό ἀνάστημά του, διεκδικῶντας αὐτό πού τοῦ ἀξίζει: τήν ἐλευθερία του.
Κορυφαῖος ἐπαναστατικός φορέας πού ὀργάνωσε πολιτικά, συντόνισε καί ὁδήγησε στήν τελική τους δικαίωση ὅλες αὐτές τίς δυνάμεις τοῦ Ἔθνους, ἀναγκαῖος ἱστός μέσα στόν ὁποῖο διιεπλάκησαν οἱ πόθοι καί οἱ συνατότητες τοῦ λαοῦ μας ὑπῆρξε βέβαια ἡ Φιλική Ἑταιρεία.
Ἔτσι, ὁ ἐπαναστατικός σπινθήρας, παρά τήν τραγική ἀποτυχία τοῦ Ἀλέξανδρου Ὑψηλάντη στίς παραδουνάβιες ἡγεμονίες, ἀνάβει τό γ΄ δεκαήμερο τοῦ Μαρτίου τοῦ 1821 στήν Πελοπόννησο καί σύντομα ἁπλώνεται σ’ ὅλο σχεδόν τόν Ἑλλαδικό χῶρο, γιά νά σταθεροποιηθεῖ τελικά κυρίως στήν Πελοπόννησο, στή Στερεά Ἑλλάδα καί σέ μερικά ἀπό τά νησιά τοῦ Αἰγαίου.
Ποιές ὅμως ὑπῆρξαν οἱ ἐξελίξεις τῶν πραγμάτων στό πεδίο τῆς μάχης, ποιά ἦταν ἡ τελική τους κατάληξη καί ποιά θά μποροῦσε νά εἶναι ἡ πολιτική ἑρμηνεία τους;
Στό πεδίο τῆς μάχης ἡ ἐπανάσταση γνώρισε δύο φάσεις: τή φάση τῶν μεγάλων ἐπιτυχιῶν, στό διάστημα 1821-1824 καί στή φάση τῶν ἀποτυχιῶν 1825-27, φάση τῆς συντριβῆς καί τῶν ταπεινώσεων, πού λίγο ἔλειψε νά σημάνουν τήν πιό τραγική διάψευση τῶν θυσιῶν καί τῶν ἀγώνων τοῦ λαοῦ μας.
Δέν θά μπορέσουμε ὅμως νά καταλάβουμε οὔτε τήν πρώτη φάση, οὔτε τήν δεύτερη, ἄν δέν ρίξουμε μιά συντομότατη ἀναγκαστικά ματιά στίς κοινωνικές δυνάμεις πού συγκροτοῦσαν τόν Ἑλλνισμό καί στήν ὀξύτατη σύγκρουση, πού ἀναπτύχθηκε μεταξύ τους, πάνω στό κυνῆγι τῆς ἐξουσίας.
Οἱ σημαντικότατες Ἑλληνικές νίκες στό Βαλτέτσι, στήν Τροπολιτσά, στά Δερβενάκια, ἡ ἡρωϊκή ἀντίσταση στήν Ἀλαμάνα, στό Χάνι τῆς Γραβιᾶς ἤ στά Βρυσάκια στέλνουν τό μήνυμα τῆς πατριωτικῆς ὑπερηφάνειας στήν κατεστραμμένη Χίο καί ὁ δαυλός τοῦ Κανάρη δίνει τήν ὀργισμένη ἀπάντηση τῶν Ἑλλήνων στίς σφαγές πού συγκλόνισαν τήν Εὐρώπη καί φούντωσαν τό κίνημα τοῦ φιλελληνισμοῦ. Τήν καταστροφή τῆς Κρήτης, τῆς Κάσου καί τῶν Ψαρῶν ἐκδικοῦνται οἱ κορυφαῖοι θαλασσομάχοι Κανάρης, Μιαούλης καί Σαχτούρης στή ναυμαχία τοῦ Γέροντα.
Ὁ Θεόδωρος Κολοκοτρώνης καί ὁ Γεώργιος Καραϊσκάκης ἀνασεικνύονται οἱ κορυφαῖες ἡγετικές φυσιογνωμίες τοῦ ἀγώνα.
Πλειάδα ἄλλων ἱστορικῶν γεγονότων συνθέτουν μιά ἁλυσσίδα ἀπό νίκες καί ἦττες, τῶν ὁποίων ὁ τελικός ἰσολογισμός δείχνει ὁλοφάνερα τήν προωθητική τάση τῆς ἐπανάστασης. Μιᾶς ἐπανάστασης, πού παρ’ ὅλες τίς ἀντιξοότητες φαίνεται νά ἑδραιώνεται σταθερά καί νά κατακτᾶ τήν διεθνῆ κοινή γνώμη μέ τήν ἠθική διάσταση τῶν στόχων της καί τό μέγα πλῆθος τῶν θυσιῶν της.
Ὥσπου ἀρχίζει ἡ ἀντίστροφη μέτρηση. Φεβρουάριος τοῦ 1825. Ὁ Ἰμπραήμ στήν Πελοπόννησο. Φεβρουάριος τοῦ 1825. Ὀ Κολοκοτρώνης στήν φυλακή. Ἀπό τήν ἴδια τήν Ἑλληνική κυβέρνηση ἐκείνης τῆς περιόδου. Ὀ Ἰμπραήμ καίει, σφάζει, καταστρέφει τήν Πελοπόννησο. Οἱ κάτοικοι συντετριμμένοι προσκυνοῦν. Ἠ κυβέρνηση ἀναγκάζεται νά ἀποφυλακίση τίον Κολοκοτρώνη. «Φωτιά καί τσεκούρι στούς προσκυνημένους» εἶναι ἡ ἐντολή τοῦ γέρου τοῦ Μωριᾶ, πού ἀναγκάζεται τώρα νά πολεμάει ταυτόχρονα καί ἐνάντια στόν ἐχθρό καί ἐνάντια στό τσακισμένο ἠθικό τῶν συμπατριωτῶν του. 1825-1826. Πολιιορκία, ἔξοδος, πτώση τοῦ Μεσολογγίου. Οἱ ἐλεύθεροι πολιορκημένοι, ἀφοῦ ξεπέρασαν κάθε ὅριο φυσικῆς ἀντοχῆς, πέρασαν μέ τήν ἡρωϊκή ἔξοδό τους σ’ ἐκεῖνες τίς σελίδες τῆς παγκόσμιας ἱστορίας, πού ἀποτελοῦν πολύτιμο κτῆμα ὄχι μόνο τοῦ λαοῦ πού τίς ἔγραψε, ἀλλά ὅλων τῶν λαῶν καί ὅλων τῶν ἐποχῶν, πού θεωροῦν τόν ἐλεύθερο ἄνθρωπο ὡς τόν μόνο πού εἶναι ἄξιος τοῦ ὀνόματός του.
Μετά τήν πτώση τοῦ Μεσολογγίου ἡ ἐπανάσταση μοιάζει νά σβήνει. Ὀ Γεώργιος Καραϊσκάκης, στήν Ἀττική, ἐπιδιώκει νά ἀνασυγκροτήσει τίς πολεμικές δυνάμεις τοῦ λαοῦ μας. Ὅμως ἀρχηγοί τοῦ στρατοῦ καί τοῦ στόλου δέν εἶναι πιά οἱ φυσικοί ἡγέτες τοῦ ἀγώνα. Δέν εἶναι Ἕλληνες. Εἶναι ὁ Τσόρτς καί ὁ Κόχραν. Ἀποτέλεσμα: ἡ καταστροφή τοῦ Φαλήρου 23-24 Ἀπρίλη τοῦ 27. Τελευταία μεγάλη ἦττα... Ὁ Καραϊσκάκης πεθαίνει ὅπως ἁρμόζει στό ἦθος του: Στό πεδίο τῆς μάχης.
Λοιπόν; Τό τέλος τῶν ἐλπίδων; Ὄχι ἀκριβῶς. Γιατί στό μεταξύ τό διεθνές σκηνικό ἔχει ἀλλάξει. Τίς Μεγάλες Δυνάμεις, γιά διαφορετικούς λόγους τήν κάθε μία, συμφέρει τώρα ἡ ἵδρυση ἑνός μικροῦ Ἑλληνικοῦ κρατιδίου. Ἔτσι στή ναυμαχία τοῦ Ναυαρίνου, ὄχι τά ἑλληνικά καράβια, μά οἱ ἑνωμένες ναυτικές μονάδες τῆς Ἀγγλίας, τῆς Γαλλίας καί τῆς Ρωσίας, συντρίβουν τόν ἑνωμένο Τουρκοαιγυπτιακό στόλο καί δημιουργούν τίς στρατιωτικές προϋποθέσεις γιά τήν ἵδρυση αὐτοῦ ἀκριβῶς τοῦ κρατιδίου, πού φαίνεται νά προορίζεται γιά ἕνα καί μοναδικό σκοπό: τήν ἐξυπηρέτηση τῶν δικῶν τους συμφερόντων.
Πῶς ἔφθασαν τά πράγματα ὡς ἐκεῖ; Γιατί οἱ Ἕλληνες μετά τόσο αἷμα, τόσες θυσίες, κινδύνεψαν νά χάσουν τήν ἐπανάσταση μέσα ἀπ’ τά χέρια τους; Γιατί τό Ἑλληνικό κράτος νά πρέπει νά ξεκινήσει τήν πολιτική του ὕπαρξη ὑπό καθεστώς «ξένης προστασίας»; Καί ποιός ἀμφιβάλλει τάχα ὅτι αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ «προστάτες» συχνά περισφίγγουν τούς προστατευόμενούς τους σέ θανατηφόρο ἐναγκαλισμό ἤ, τουλάχιστον, σέ χρόνια πολιτική δύσπνοια; Καί ποιός δέν μπορεῖ τά ὑποθέσει βάσιμα ὅτι ἀκόμη καί σήμερα ἡ πατρίδα μας δέν ἔχει ὁλοκληρωτικά ἀπεμπλακεῖ ἀπό τόν ἐναγκαλισμό τῆς ξένης ἐξάρτησης, πού σφράγισε τήν ἀφετηρία τῆς νεότατης ἱστορίας της;
Εἴπαμε πιό πρίν ὅτι στήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας λειτούργησε ἀξιοπρόσεχτα ὁ θεσμός τῶν κοινοτήτων. Οἱ ἴδιοι οἱ Τοῦρκοι ἐπέτρεψαν καί στήριξαν μάλιστα, μέ τρόπο συμφέροντα γιά αὐτούς, τήν τοπική αὐτοδιοίκηση στήν Ἑλλάδα, καθώς οἱ ἴδιοι δέ διέθεταν τόν ἀναγκαῖο διοικητικό μηχανισμό, πού θά τούς ἐπέτρεπε τήν εἴσπραξη τῶν φόρων κυρίως, ἀλλά καί πολλές ἄλλες πλευρές τῆς ἄσκησης τῆς ἐξουσίας. Ἔτσι δημιουργήθηκε σιγά σιγά μέσα στό ὑπόδουλο ἔθνος, μιά πανίσχυρη ἑλληνική διοικητική ἀριστοκρατία, οἱ κοτσαμπάσηδες, οἱ πρόκριτοι, οἱ προεστοί, πού φυσικά ἦταν ἀδύνατον νά ἀνεχτοῦν νέες κοινωνικές δυνάμεις, πού ἀνέβαιναν –καί μάλιστα μέ τό καρυοφύλι στό χέρι- στό ἱστορικό προσκήνιο καί πού τούς ἀρνούνταν δυναμικά τό μονοπώλιο τῆς ἐξουσίας; Πῶς ἦταν δυνατό νά ἀνεχτοῦν ὁ ἴδιος ὁ ἀγωνιζόμενος λαός νά ἀναδεικνύει μέσα ἀπό τά πεδία τῶν μαχῶν καί νά καταξιώνει στή συνείδησή του τούς φυσικούς ἡγέτες του, ἕναν Κολοκοτρώνη, ἄς ποῦμε; Πῶς ἦταν δυνατό, μ’ ἕνα λόγο νά φανταστοῦν (οἱ κοτσαμπάσηδες) τόι κράτος πού θά ἱδρυθεῖ μετά τήν ἀπελευθέρωση, χωρίς ἐξασφαλισμένη τή δική τους διαδοχή στήν ἐξουσία; Γι’ αὐτό, εἶναι τραγικό, ἀλλά πρέπει νά τό ποῦμε, ὅλος ὁ ἑφτάχρονος ἀγῶνας γιά τήν ἀνεξαρτησία μας, χωρίς ποτέ νά χάσει τόν ἐθνικοαπελευθερωτικό του χαρακτῆρα, σημαδεύεται παράλληλα μέ τά πιό μαῦρα σημάδια ἑνός ἐσωτερικοῦ διχασμοῦ, μιᾶς ἀδυσώπητης σύγκρουσης τοῦ παλιοῦ μέ τό καινούργιο, πού φτάνει συχνά νά ματώσει τό ἴδιο τό κορμί τῆς ἀγωνιζόμενης πατρίδας. Στήν ἐπιδίωξή τους αὐτή οἱ κοτσαμπάσηδες βρίσκουν σταθερό σύμμαχο συχνά, ἄν ὄχι καί πάντα, τό ἀνώτατο ἱερατεῖο καί τούς Φαναριῶτες πολιτικούς, πού ἔρχονται στήν Ἑλλάδα κουβαλῶντας στίς ἀποσκευές τους μαζύ μέ τίς ὅποιες ἱκανότητές τους καί τίς ἀπεριόριστες φιλοδοξίες τους.
Τά γεγονότα μιλοῦν ἀπό μόνα τους: Συνέλευση Καλτετζῶν, Μάϊος τοῦ 21, λίγο μετά τήν ἔκρηξη τῆς ἐπανάστασης, σαράντα ἄτομα ἀπό ἐλάχιστες ἰσχυρές οἰκογένειες Προκρίτων τῆς Πελοποννήσου, οὔτε κἄν ἀπ’ ὅλες, συγκροτοῦν τό πρῶτο, οὐσιαστικά, κυβερνητικό σῶμα τήν Πελοποννησιακή Γερουσία, πού, παρά τόν περιορισμένο τοπικά καί χρονικά χαρακτῆρα της, δίνει στά μέλη της εὐρύτατες ἁρμοδιότητες. «Ἐμεῖς ἐκοιτάγαμεν τή δουλειά μας», γράφει ὁ Γέρος τοῦ Μωριά καί ἐννοεῖ «ἐμεῖς ἐκεῖνο τόν καιρό πολεμούσαμε τό φρούριο τῆς Τροπολιιτσᾶς, αὐτό θεωρούσαμε χρέος μας». Κι ὅταν ἀργότερα θά ἔρθει στήν Ἑλλάδα ὁ Δημήτριος Ὑψηλάντης ὡς ἐκπρόσωπος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καί τῆς Ἀνωτάτης Ἀρχῆς, οἱ πρόκριτοι ὄχι μόνο θά ἀρνηθοῦν νά τοῦ παραχωρήσουν οὐσιαστικές ἐξουσίες, ἀλλά θά τόν ὑπονομεύσουν μέ κάθε τρόπο, πολύ περισσότερο μάλιστα πού βλέπουν νά συγκεντρώνονται γύρω του οἱ ὁπλαρηγοί τοῦ ἀγῶνα καί οἱ περισσότεροι Φιλικοί. Πολύτιμο σύμμαχό τους θά ἔχουν τό Μαυριοκορδᾶτο καί τό Νέγρη, πού καταφέρνουν ἐξαπατῶντας τόν Ὑψηλάντη, νά ἱδρύσουν καί ἐκεῖνοι στή Στερεά Ἑλλάδα τούς δικούς τους ἀντίστοιχα κυβερνητικούς ὀργανισμούς. Ὁ σπόρος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἔχει πέσει. Κι ἐνῶ ἀκόμα δέν ἔχει ἀρχίσει νά δίνει τούς ὀλέθριους καρπούς του, γίνεται στήν Ἐπίδαυρο ἡ Α΄ Ἐθνοσυνέλευση τῶν Ἑλλήνων στίς 20 Δεκέμβρη τοῦ 21, μέ σκοπό νά δώσει στό ἀγωνιζόμενο Ἔθνος μιά πρώτη πολιτειακή ὀργάνωση, μιά πρώτη κεντρική ἐξουσία. Εἶναι πρός τιμήν τοῦ Ἔθνους μας καί πρέπει νά τό ποῦμε αὐτό καθαρά, ὅτι παρόλο πού ἡ συνέλευση αὐτή οὔτε πραγματικά ἀντιπροσωπευτική τοῦ λαοῦ μας ἦταν, οὔτε πραγματικά δημοκρατικά ὀργανωμένη, ψήφισε μέσα σέ κλίμα πατριωτικοῦ ἐνθουσιασμοῦ καί Ἐθνικῆς ἔξαρσης, ἕνα Σύνταγμα ἀρκετά φιλελεύθερο καί δημοκρατικό γιά τήν ἐποχή του, τό «Προσωρινό Πολίτευμα τῆς Ἐπιδαύρου», σημαντικά διαποτισμένο ἀπό τίς ἰδέες τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης. Εἶναι φανερό ὅτι οἱ φιλελεύθερες αὐτές ἰδέες εἶχαν γίνει τόσο βαθιά κτῆμα τῶν συνειδήσεων κι ἀποτελοῦσαν τόσο ὥριμη ἔκφραση τῶν ἱστορικῶν ἀναγκῶν, πού ἦταν πραγματικά ἀδύνατο νά ἀγνοηθοῦν, ἀκόμη καί ἀπό ἐκείνους πού τίς ἔβλεπαν μέ καχυποψία.
Ὅμως τό καζάνι συνεχίζει νά βράζει. Ἡ ὑπονόμευση τοῦ Ὑψηλάντη συνεχίζεται. Ὁ παραγκωνισμός μέ κάθε μέσο τῶν ὁπλαρχηγῶν συστηματικός. Καί τό νέο Σύνταγμα πού ψηφίζει τόν Ἀπρίλη τοῦ 1823 στό Ἄστρος τῆς Κυνουρίας ἡ Β΄ Ἐθνοσυνέλευση, πρός τιμήν πάντα τοῦ συνόλου τοῦ Ἔθνους μας, παραμένει σέ δημοκρατική καί φιλελεύθερη κατεύθυνση. Θἄλεγε κανείς, μελετῶντας τά κείμενα τοῦ ἀγῶνα ὅτι τίποτε δέν μπορεῖ νά ἀνακόψει τήν ὁρμή ἑνός λαοῦ, πού ὁραματίζεται τήν πιό πλατιά Ἐθνική καί κοινωνική του ἀπελευθέρωση.
Στήν πράξη ὅμως, τά πράγματα ἐξελίσσονται διαφορετικά. Ἀπό τό φθινόπωρο τοῦ 23 ὡς τό καλοκαίρι τοῦ 24, οἱ ὁπλαρχηγοί καί οἱ πρόκριτοι στέκουν μέ τό ντουφέκι στό χέρι, ὄχι πιά ἐνάντια στόν ἐχθρό, ἀλλά ὁ ἕνας ἐνάντια στόν ἄλλο. Καί παρά τήν προσωρινή ἀνάπαυλα πού πετυχαίνει ἡ συμβιβαστική παρέμβαση τοῦ Κολοκοτρώνη, ὁ ἐμφύλιος πόλεμος ξαναφουντώνει δραματικά ἀπό τό καλοκαίρι τοῦ 1824 ὡς τόν Γενάρη τοῦ 1825. Τά λεφτά τῶν δανείων, πού ἔχει συνάψει τό ἔθνος ἀπό ξένες τράπεζες, σπαταλιοῦνται στήν ἀλληλοσφαγή, οἱ λεηλασίες καί ἡ ἐρήμωση ὀργιάζουν, ἐνῶ ὁ Ἰμπραήμ ἀποβιβάζεται στήν Πελοπόννησο καί τό πολιορκημένο Μεσολόγγι ζεῖ ἀβοήθητο τήν ἐπιθανάτια ἀγωνία του. Ὀ Παπαφλέσσας μέ τή μοναχική ἡρωϊκή αὐτοθυσία του στό Μανιάκι, ἀποσπᾶ τόν σεβασμό τοῦ ἀντιπάλου του, τοῦ Ἰμπραήμ. Ἀποσπᾶ, ὅμως, καί σήμερα τήν εὐγνωμοσύνη μας, ὡς ἐλευθέρων πολιτῶν, γιατί μέ τό παράδειγμα τῆς ἀπελπισμένης του ἀντίστασης, μέσα στά μαῦρα ἐκεῖινα χρόνια, σώζει τήν τραυματισμένη τιμή τῆς Ἑλλάδας.
Μόνο, λοιπόν, ἄν ἔχουμε ὑπ’ ὄψιν μας ὅλο αὐτό τό κλίμα τῆς συμφορᾶς, πού αὐτή ἡ ὀξύτατη κοινωνική σύγκρουση ἐπισώρευσε στόν τόπο, θά μπορέσουμε νά κατανοήσουμε πῶς αὐτός ὁ περήφανος λαός ἔφτασε νά ἐμπιστευτεῖ τή μοῖρα του στά χέρια τῶν ξένων. Καί μάλιστα μέ τόν πιό ἐπίσημο τρόπο: Λίγο μετά τήν πτώση τοῦ Μεσολογγίου καί μέσα σέ αἰσθήματα βαθειᾶς συντριβῆς καί ταπείνωσης, οἱ ἀντιπρόσωποι τοῦ Ἔθνους, πού ἔχουν συγκεντρωθεῖ στήν Ἐπίδαυρο γιά τήν πραγματοποίησης τῆς Γ΄ Ἐθνοσυνέλευσης, ἀποφασίζουν νά ζητήσουν ἀπό τήν Ἀγγλία νά γίνει αὐτή ἀποκλειστική Προστάτιδα Δύναμη τῆς Ἑλλάδας καί νά μεσολοβήσει γιά συμβιβασμό μέ τήν Τουρκία!
Ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά μεταφέρω ἐδῶ ἕνα μικρό ἀπόσπασμα ἀπό τό κείμενο τῆς αἴτησης, τῆς γνωστῆς ὡς «ψήφισμα τῆς Ὑποτέλειας»: ‘Τό Ἑλληνικό Ἔθνος, δυνάμει τῆς παρούσης πράξεως θέτει ἑκουσίως τήν ἱεράν παρακαταθήκην τῆς αὐτοῦ Ἐλευθερίας, Ἐθνικῆς Ἀνεξαρτησίας καί τῆς πολιιτικῆς αὐτοῦ ὑπάρξεως, ὑπ΄τήν μοναδικήν ὑπεράσπισιν τῆς Μεγάλης Βρεταννίας». Τά σχόλια νομίζω, περισσεύουν.
Γιά νά μή νομίσουμε, ὅμως, ὅτι ἡ φωνή τῆς περηφάνειας ἔχει ὁλότελα σβήσει μέσα ἀπό τή συντριβή , ἄς ἀκούσουμε καί ἕνα μικρό ἀπόσπασμα ἀπό τήν ἐπίσημη διαμαρτυρία τοῦ Δημητρίου Ὑψηλάντη στό Ψήφισμα αὐτό, πού τήν ἀπηύθυνε μέ τρόπο δραματικό πρός τήν Γ΄ Ἐθνοσυνέλευση: «Ὀ λαός, κύριοι, τοῦ ὁποίου παρρησιάζετε τό πρόσωπον, δέν σᾶς ἔδωκεν πληρεξιουσιότητα νά καταργήσετε τήν Ἐθνικήν καί Πολιτικήν ἀνεξαρτησίαν του, ἀλλά νά τήν στερεώσητε, νά τήν διαιωνίσητε. Ἠ ἱστορία θέλει κρίνει μίαν ἡμέραν ἀδεκάστως τήν πράξιν σας... Σᾶς φοβίζει ἡ πτῶσις τοῦ Μεσολογγίου; Ἀφιερωθῆτε ὡς καί εἰς τάς ἀρχάς τοῦ ἀγῶνος, εἰις τήν χαρακτηριστικήν ἐνέργειαν καί τόν πατριωτισμόν τῶν Ἑλλήνων. Τό στῆθος κάθε Ἕλληνος εἶναι δεύτερον Μεσολόγγι... Τά μεγάλα ἔθνη καί οἱ καλοί πατριῶται φαίνονται εἰς τάς κρισίμους περιστάσεις τῆς πατρίδος των. Δοῦλος εἶναι εὔκολον νά γένει τις, ὅταν θέλει. Αὐθέντης εἶναι δύσκολον. Ἐπιθυμοῦμεν εἰρήνην; Ἄς τρέξωμεν εἰς τά ὅπλα... Κρίνω χρέος μου ἱερόν καί ἀπαραίτητον νά διαμαρτυρηθῶ ὡς καί ἤδη διαμαρτύρομαι ἐπισήμως κατ’αὐτῆς ἐνώπιον τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ καί ὅλων τῶν λοιπῶν τῆς Χριστιανικῆς Εὐρώπης, ὡς κατά μίας πράξεως παρανόμου, ἀντιελληνικῆς καί διόλου ἀνταξίας ἑνός Ἔθνους, τό ὁποῖον ὑπεδουλώθη μέν πολλάκις, πλήν ποτέ δέν ἐσυμβιβάσθη μέ τούς τυράννους του».
Πόσες μπορεῖ νά εἶναι οἱ κρυφές δυνάμεις αὐτοῦ τοῦ λαοῦ; Πίοσες φορές μπορεῖ νά σηκωθεῖ μέσα ἀπό τά χαλάσματα; Ἕνα εἶναι γεγονός: Ὅτι ἀκριβῶς μέσα ἀπό αὐτό τό χάοςκαί τά πάθη, πού οἱ ἄστοχες ἐνέργειες εἶχαν διογκώσει, ὀ Ἑλληνισμός βρίσκει καί πάλι τή δύναμη καί τήν αἰσιοδοξία νά θεμελιώσει τό μέλλον ἑνός ἐλευθέρου κράτους, στήν πιό μαύρη στιγμή τῆς Ἐπανάστασης. Κι αὐτή ἡ θεμελίωση πραγματοποιεῖται μέ τήν Γ΄ Ἐθνική Συνέλευση, ὅταν, τόν Αὔγουστο τοῦ 1826, ἐπαναλαμβάνει τίς ἐργασίες της. Ἀπό τήν Ἐθνοσυνέλευση αὐτή καί ἀπό αὐτόν τόν καθημαγμένον λαό ψηφίστηκε τό, κατά τήν ἄποψη τῶν Ἑλλήνων συνταγματολόγων, ἀρτιότερο καί τελειότερο πολίτευμα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, πρότυπο δημοκρατικοῦ Συντάγματος, πού ξεπερνούσε στόν φιλελευθερισμό ὅλα τά Εὐρωπαϊκά λαϊκά Συντάγματα τῶν πρώτων δεκαετιῶν τοῦ 19ου αἰῶνα. Στό «Πολιτικόν Σύνταγμα Ἑλλάδος» ὅπως χαρακτηρίζεται τό Σύνταγμα τῆς Γ΄ Ἐθνοσυνέλευσης, καθιερώνεται, μεταξύ ἄλλων, γιά πρώτη φορά ἡ ἀρχή τῆς λαϊκῆς κυριαρχίας, ὅπου κάθε ἐξουσία πηγάζει ἀπό τό λαό καί ἀσκεῖται ὑπέρ αὐτοῦ, καθιερώνεται ἡ διάκριση τῶν ἐξουσιῶν καί ἡ ἀνεξαρτησία τῆς δικαιοσύνης, γίνεται διάκριση ἀνάμεσα στό Σύνταγμα καί τούς κοινούς νόμους καί θεμελιώνεται ἡ ὑπεροχή τοῦ πρώτου, καταργεῖται κάθε τίτλος εὐγενείας, διακηρύσσεται ἡ ἰσότητα τῶν πολιτῶν ἀπέναντι στόν νόμο, ἡ ἐλευθερία τῆς γνώμης καί τοῦ τύπου, ἡ προστασία τῆς παιδείας, ἡ ἀναλογική κατανομή τῶν φορολογικῶν βαρῶν καί τόσα ἄλλα. Θά ἔλεγε κανείς πώς ὁ ἀέρας τῆς ἀνθρωπιᾶς καί τῆς ἐλευθερίας, πού πνέει μέσα ἀπό τό Σύνταγμα αὐτό τῆς Ἐπανάστασης, ἀποτελεῖ τή ζῶσα συνείδηση ἑνός Ἔθνους, πού κατάφερε θριαμβευτικά νά ἐπιζήσει μέσα ἀπό ἄπειρες ἀπόπειρες αὐτοκτονίας.
Τό πῶς μετά ἀπό ἕνα τόσο προοδευτικό Σύνταγμα πού ἐπισφραγίστηκε μέ τήν ἔλευση τοῦ Ἰωάννη Καποδίστρια στήν Ἑλλάδα ὡς πρώτου Κυβερνήτη, ἔφθασε ἡ χώρα μας νά ἀρχίσει τά πρῶτα της βήματα ὡς σύγχρονο κράτος μέ «ἡγεμονικό πολίτευμα», δηλαδή μέ Μοναρχία καί πρῶτο μονάρχη τό Βαυαρό Βασιλιά Ὄθωνα, πού τοῦ δόθηκε μάλιστα τό δικαίωμα νά κυβερνᾶ τόν τόπο χωρίς τήν παραμικρή, ἀρχικά, Συνταγματική δέσμευση, δέν εἶναι τῆς ὥρας νά τό ποῦμε. Ὀ καθένας ὅμως μπορεῖ νά ὑποψιαστεῖ ὅτι τά σπέρματα καί αὐτῆς τῆς διάψευσης τῶν δημοκρατικῶν προσδοκιῶν τοῦ λαοῦ μας δέν μπορεῖ παρά νά ἀνευρίσκονται μέσα στή μόνιμη τάση τῶν κυρίαρχων, κάθε φορά, κοινωνικῶν δυνάμεων νά μήν ἐπιτρέπουν οὐσιαστική συμμετοχή καί ἄλλων στή νομή τῆς ἐξουσίας. Τήν τάση αὐτή, πού ἔρχεται κατά κανόνα σέ σύγκρουση μέ τόν εὔλογο φανατισμό καί τήν πολιτική ἀπειρία τῶν ἀνερχομένων κοινωνικῶν δυνάμεων, τήν ἔχει πληρώσει πολύ ἀκριβά ὁ τόπος καί τότε καί στή συνέχεια. Καί ἴσως ὁ σημερινός ἑορτασμός δέν εἶναι παρά μία ἐλάχιστη ἀφορμή γιά νά σκεφθουμε καί μεῖς σοβαρά πάνω στίς θεμελιώδεις ἀξίες τῆς λαϊκῆς συμμετοχῆς, τῆς ὁλόπλευρης δημοκρατίας, ἀλλά καί τῆς σύνεσης καί τῆς μετριοπάθειας, πού εἶναι ἀνάγκη νά διακρίνουν τούς κοινωνικούς ἀγῶνες, ἄν πραγματικά ἀποσκοποῦν στήν ἐξασφάλιση τῶν Ἐθνικῶν καί λαϊκῶν μας συμφερόντων. Κανείς δέν μπορεῖ νά ἀποδόσει τίς σκέψεις αὐτές καλύτερα ἀπό τόν ἀγράμματο σοφό τοῦ ἀγῶνα, τό στρατηγό Μακρυγιάννη, πού γράφει τόσο χαρακτηριστικά στά ἀπομνημονεύματά του: «Τούτη τήν πατρίδα τήν ἔχομεν ὅλοι μαζύ καί σοφοί καί ἀμαθεῖς καί πλούσιοι καί φτωχοί καί πολιτικοί καί στρατιιωτικοί καί οἱ πλέον μικρότεροι ἄνθρωποι, ὅσοι ἀγωνιστήκαμεν, ἀναλόγως ὁ καθείς, ἔχομεν νά ζήσωμεν ἐδῶ. Τό λοιπόν, δουλέψαμεν ὅλοι μαζύ, νάτήν φυλάττωμεν κι ὅλοι μαζύ καί νά μή λέγει ὁ δυνατός «ἐγώ», οὔτε ὁ ἀδύνατος. Ξέρετε πότε νά λέγει ὁ καθείς «ἐγώ»; Ὅταν ἀγωνιστεῖ μόνος του καί φκιάσει ἤ χαλάσει, νά λέει ἐγώ. Ὅταν ὅμως ἀγωνίζονται πολλοί καί φκιάνουν, τότε νά λένε ἐμεῖς. Εἴμαστε εἰς τό «ἐμεῖς» καί ὄχι στό «ἐγώ». Καί εἰς τό ἑξῆς νά μάθομεν γνώση, ἄν θέλομεν νά φκιάσομεν χωριόν, νά ζήσομε ὅλοι μαζύ.
Ἄς ἐλπίσουμε ὅτι σήμερα, καθώς βρισκόμαστε σέ ταραγμένους πάλι καιρούς, στά ἐκρηκτικά Βαλκάνια, κυκλμένοι ἀπό νέους κινδύνους-Κυπριακό, προβλήματα μειονοτήτων καί τόσα ἄλλα- ἡ πολύτιμη παρακαταθήκη αὐτή τοῦ Μακρυγιάννη, θά βρίσκει πρόθυμη ἀνταπόκριση στήν πολιτική μας σκέψη καί στήν εὐαισθησία μας.
Σᾶς εὐχαριστῶ.
[Δ. Χριστοδούλου]
