TO ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Η παραγωγή ενός κώδικος ή ενός βιβλίου κατά τους Μέσους χρόνους ήταν εργώδης, χρονοβόρα και πολύ δαπανηρά εργασία. Απαιτούσε από εκείνους οι οποίοι αναλάμβαναν το χαλεπό έργο της αντιγραφής του, να έχουν καλλιγραφικές ικανότητες και να είναι γρήγοροι, να μπορούν δηλαδή να γράφουν επιδέξια, ωραία και γρήγορα και από εκείνους οι οποίοι είχαν την ευθύνη της διακόσμησής του με μικρογραφίες και κοσμήματα να είναι άξιοι καλλιτέχνες. Αποτέλεσμα της δύσκολης αυτής προσπάθειας ήταν η δημιουργία κωδίκων σωστών έργων τέχνης, πολύτιμων συμπληρωμάτων της βυζαντινής μνημειώδους ζωγραφικής. Διάσημοι βιβλιογράφοι και αντίστοιχα εργαστήρια αντιγραφής χειρογράφων αναφέρονται μεταξύ άλλων τα κάτωθι:
α) Ένα από τα πλέον γνωστά παραγωγικά βασιλικά εργαστήρια λειτούργησε την εποχή του αυτοκράτορος Κωνσταντίου (337 – 361). Σ’ αυτό ξεκίνησε εν έτει 357 η προσπάθεια διάσωσης της κλασσικής γραμματολογίας με την αντιγραφή των αρχαίων κειμένων.
β) Ο ηγούμενος Θεόδωρος (759 – 826) και το βιβλιογραφικό εργαστήριο της Μονής του Στουδίου, που κατέστη φυτώριο αντιγραφής των πλέον γνωστών μέχρι σήμερα σωζόμενων χειρογράφων. Ο Γερμανός καθηγητής Κ. Krumbacher (19ος – 20ος) σημειώνει: «εν τηι ελληνικηι παλαιογραφια υπήρξε σπουδαία η μονή αυτή δια της ιδίας σχολής αντιγραφέων».
γ) Το εργαστήριο του Αρέθα (850 – 944), επισκόπου Καισαρείας. Την επεξεργασία των κειμένων την έκανε ο ίδιος ο ιεράρχης. Ο Αρέθας επέλεγε τα πληρέστερα χειρόγραφα για να τα χρησιμοποιήσει ως πρωτότυπα κατά την αντιγραφή, τα ομαδοποιούσε ανάλογα με το περιεχόμενό τους, συνέτασσε βιογραφικά ή γραμματολογικά υπομνήματα, όριζε τη σειρά καταχώρησής τους στον τόμο ο οποίος επρόκειτο να ετοιμασθεί και ανέθετε την αντιγραφή τους σε βιβλιογράφους της διαλογής του. Στα διασωθέντα χειρόγραφα συγκαταλέγονται οι περισσότεροι Πλατωνικοί διάλογοι, έργα του Αριστοτέλους, έργα του μαθηματικού Ευκλείδου και του σοφιστού Λουκιανού, συγγράμματα του Δίωνος, του Αιλίου Αριστείδου, Χρυσοστόμου και Παυσανίου, τα «Εις Εαυτόν» του αυτοκράτορος Μάρκου Αυρηλίου καθώς βέβαια και έργα θεολογικού περιεχομένου.
δ) Σημαντικό επίσης υπήρξε και το βιβλιογραφικό εργαστήριο του αυτοκράτορος Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογεννήτου (913 – 959) στο οποίο ο λόγιος αυτός άρχοντας αναπαρήγαγε τα συγγράμματά του. Η αυτοκρατορική βιβλιοθήκη του εστεγάζετο εις το Μεσόπατον, ένα από τα κτίρια του Μεγάλου Παλατίου, μετεφέρθη δε μετά θάνατον.
ε) Ο μοναχός Εφραίμ (10ος αι.), στα διασωθέντα χειρόγραφα του οποίου περιλαμβάνονται οι ιστορίες του Πολυβίου και κείμενα του Αριστοτέλους.
στ) Ο λόγιος Ιωάννης Τζέτζης (1110 – 1180), η υπεροψία του οποίου υπήρξε μεγάλη. Ασκούσε σκαιότατη πολεμική προς τους βιβλιογράφους του τους οποίους αποκαλούσε «κοπρογράφους» επειδή, όπως υποστήριζε, ήταν απρόσεκτοι κατά την αντιγραφή των κειμένων.
ζ). Ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος ο Κατάφλωρος (1178 – 1195/6), σχολιαστής του Ομήρου και αντιγραφέας κλασικών κειμένων. Είναι γνωστοί τέσσερις κώδικες οι οποίοι φέρνουν την υπογραφή του: της Βασιλείας, των Παρισίων, ο Λαυρεντιανός της Φλωρεντίας και ο Μαρκιανός της Βενετίας.
η) Ο Ιωαννίκιος που ήταν μοναχός («άζυξ» επονομάζεται στις πηγές) Από τα χειρόγραφα του εργαστηρίου του, τα οποία αποτελούνται από εργασίες κατά παραγγελίαν, διασώθηκαν 18, εκ των οποίων τρία περιέχουν λογοτεχνικά κείμενα και εννέα μελέτες ιατρών (Γαληνού, Αετίου και Παύλου Αιγινίτου). Θεολογικό κείμενο περιέχεται μόνον ένα, το «Περί Θείων Ονομάτων» του ψευδο-Διονυσίου Αρεοπαγίτου.
θ) Ο μοναχός και λόγιος Μάξιμος Πλανούδης (1255 – 1305), το βιβλιογραφικό εργαστήριο του οποίου ήταν το καλλίτερο από όλα της εποχής του. Άπειροι ήταν οι κτήτορες κωδίκων οι οποίοι επιζητούσαν τη συμβουλή, τη γνώμη και την αρωγή του σχετικά με χειρόγραφα. Όταν του παρέδιδαν κείμενα για αντιγραφή, κρατούσε και ένα δικό του αντίγραφο, με αποτέλεσμα σύντομα να αποκτήσει πλούσια βιβλιοθήκη. Ιδιαίτερα σημαντικό υπήρξε το έργο του ως προς την αντιγραφή κλασσικών κειμένων, μεταξύ των οποίων ορισμένα του Πλουτάρχου και του Πτολεμαίου. Ο Πλανούδης υπήρξε ένας εκ των ελαχίστων Βυζαντινών λογίων οι οποίοι κατείχαν σε βάθος τη λατινική γλώσσα, με αποτέλεσμα κατά την επεξεργασία των χειρογράφων να είναι σε θέση να συμβουλεύεται και λατινικά κείμενα.