ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛ

[karipis]

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ


α) Οικογένεια

Η μικρότερη μονάδα της ελληνικής κοινωνίας ήταν η οικογένεια. Ή ολοκληρωμένη οικογένεια αποτελούνταν από τον σύζυγο, τη σύζυγο και τα παιδιά, ενδεχομένως και τους οικιακούς δούλους. Εφόσον η σύζυγος, οι κόρες και οι ανήλικοι γιοι δεν είχαν δικαιώματα σύμφωνα με το νόμο, ο σύζυγος και πατέρας λειτουργούσε ως κύριος και κηδεμόνας των ίδιων και ολόκληρης της περιουσίας, πράγμα το οποίο σήμαινε de facto ότι τους εξουσίαζε. Μια τέτοια οικογένεια δεν ήταν όμως μόνο νομική ενότητα, αλλά και λατρευτική κοινότητα στο πλαίσιο της λατρείας του Ερκείου Διός και άλλων θεοτήτων που είχαν σχέση με τις οικογενειακές γιορτές. Η λατρευτική αυτή κοινότητα αποτελούσε αφενός, λόγω της οικογενειακής της σχέσης και της κοινής λατρείας του Πατρώου Απόλλωνα, τμήμα του γένους που απέδιδε την προέλευσή του σε κοινούς προγόνους, αφετέρου ήταν και τμήμα μιας αδελφότητας (φρατρίας) μέσα από την κοινή λατρεία του Φρατρίου Διός. Η οικογένεια αποτελούσε επίσης και οικονομική ενότητα. Στην κλασική εποχή, η οικονομική βάση μιας αττικής οικογένειας, εκτός από τα αγαθά που αποκτούσε η ίδια με αγορά ή με την τέχνη που ασκούσε, συγκροτόνταν και από τη γαιοκτησία, τον κλήρο, αφού η δομή της οικονομίας είχε έντονα αγροτικό χαρακτήρα, ακόμη και για τούς κατοίκους της πόλης. Αν και η προέλευση και η φύση του κλήρου δεν είναι ακόμη εντελώς γνωστή, είναι σίγουρο πως το μέγεθός του διέφερε από οικογένεια σε οικογένεια και πώς ήταν μια περιουσία τόσο στενά συνδεδεμένη με την οικογένεια, που ακόμα και ο κύριος της δεν μπορούσε να την πουλήσει ελεύθερα, έστω και αν είχε το δικαίωμα της πλήρους εκμετάλλευσής της. Σε περίπτωση θανάτου, η περιουσία περνούσε στα χέρια του μεγαλύτερου γιου. Αν δεν υπήρχε γιος, τότε ο κλήρος περνούσε στον εγγονό από τις κόρες (επίκληρος), οι οποίες έπρεπε να παντρευτούν έναν υιοθετημένο γιό ή έναν στενό άρρενα συγγενή του πατέρα. Σε περίπτωση που δεν υπήρχαν ούτε απ’ αυτούς άρρενες απόγονοι, ο άρχων έθετε σε εφαρμογή περίπλοκους κληρονομικούς νόμους, οι οποίοι αποτελούσαν εγγύηση ότι ό κλήρος θα παρέμενε στους στενούς συγγενείς από την πλευρά του πατέρα. Είναι ευνόητο ότι σε σχέση με την τύχη του κλήρου, αλλά και για να μην διακοπεί η παράδοση της οικογενειακής λατρείας, οι αθηναϊκές οικογένειες έδιναν μεγάλο βάρος στην ύπαρξη ενός γιου ως άμεσου κληρονόμου.

β) Το παιδί και η ανατροφή του

Μετά τη γέννηση ενός παιδιού, ο πατέρας του είχε τη δυνατότητα να επιλέξει αν θα το αναθρέψει• αν η απόφασή του ήταν αρνητική, το εξέθετε τις πρώτες μέρες μετά τη γέννα.
Η έκθεση των βρεφών εφαρμοζόταν κυρίως όταν επρόκειτο για άρρωστα ή ανάπηρα παιδιά ή όταν η οικογένεια είχε ήδη τόσα παιδιά, ώστε ένα ακόμη θα αποτελούσε αβάσταχτο βάρος για τις οικονομικές της δυνατότητες. Αυτή η τύχη αφορούσε κυρίως τα κορίτσια. Η έκθεση των βρεφών γινόταν σε δημόσιους χώρους, όπου υπήρχε η δυνατότητα να τα βρουν και να τα αναθρέψουν άλλοι, κάτι που δεν ήταν σπάνιο, αν κρίνουμε από τη συχνότητα με την οποία συναντάται το μοτίβο τού έκθετου μωρού στους κωμικούς ποιητές. Αν όμως ό πατέρας αποφάσιζε να αναθρέψει το παιδί του, τότε κρεμούσαν στην πόρτα τής οικίας, ως ένδειξη τής αύξησης τής οικογένειας, ένα κλαδί ελιάς αν το παιδί ήταν αγόρι και μαλλί αν ήταν κορίτσι. Την πέμπτη ή τη δέκατη ημέρα μετά τη γέννηση έκαναν το γύρο της εστίας με το παιδί στο πλαίσιο μιας οικογενειακής γιορτής (αμφιδρόμια) και μ’ αυτόν τον τρόπο το αναγνώριζαν επίσημα. Συνήθως τού έδιναν τότε και το όνομά του, που για το μεγαλύτερο αγόρι ήταν κατά κανόνα το όνομα τού πάππου από την πλευρά τού πατέρα του. Από εκείνη τη στιγμή και μετά η έκθεση τού παιδιού δεν επιτρεπόταν πλέον από το νόμο. Την τρίτη ημέρα των Απατουρίων, μιας ετήσιας γιορτής των φρατρίων, ο πατέρας τού νεογέννητου έκανε θυσίες και με όρκο διακήρυττε την έγγαμη νομιμότητα του παιδιού του, ενώ στη συνέχεια μπορούσε να ακολουθήσει η εγγραφή του στον κατάλογο της φρατρίας. Αλλιώς η εγγραφή αυτή έπρεπε να γίνει με την
είσοδο τού νέου στην εφηβική ηλικία (ήβη) σε συνδυασμό με την Κουρεώτιδα, γιορτή κατά την οποία τα μακριά μαλλιά τού νεαρού θυσιάζονταν στους θεούς. Οι Έλληνες, σε αντίθεση με το ονοματικό σύστημα των Ρωμαίων (βλ. παρακάτω), είχαν μόνο ένα όνομα, π.χ. Σωκράτης. Στα επίσημα έγγραφα όμως, και για να αποφευχθεί η σύγχυση με άλλους
που είχαν το ίδιο μικρό όνομα, προσέθεταν και το πατρώνυμο στη γενική, καθώς και το όνομα τού δήμου στον οποίο ανήκαν σε μορφή επιθέτου, π.χ. Σωκράτης Σωφρονίσκου Αλωπεκεύς: Σωκράτης, (γιος τού) Σωφρονίσκου από το δήμο τής Αλωπεκής. Εκτός από σχετικά λίγα γυναικεία ονόματα τα οποία από τη σημασία τους είναι γένους θηλυκού, όπως π.χ. Γλύκη ή Ευφροσύνη, τα περισσότερα αποτελούν απλώς το θηλυκό αντίστοιχο τού ανδρικού ονόματος, π.χ. Ηγησίστρατος - Ηγησιστράτη, Ξάνθιππος - Ξανθίππη.
Κατά τη διάρκεια των έξι πρώτων ετών τής ζωής των παιδιών, αγοριών και κοριτσιών, τη φροντίδα τους είχε η μητέρα και το γυναικείο υπηρετικό προσωπικό, ενώ ο πατέρας δεν είχε αυτή την εποχή σχεδόν καμία πραχτική ανάμειξη στη φροντίδα και την ανατροφή τους. Μια σειρά παραστάσεων, ιδίως στην αγγειογραφία, απεικονίζουν σκηνές από τη ζωή των πρώτων αυτών παιδικών χρόνων. Εδώ θα πρέπει να αναφέρει κανείς κυρίως μια ομάδα μικρές οινοχόες, οι οποίες αποτελούσαν ίσως δώρο προς τα παιδιά, όταν στεφανώνονταν σε ηλικία τριών χρόνων κατά την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, τη γιορτή των Χοών.
Συνήθως, με τη συμπλήρωση των επτά χρόνων, τα αγόρια τα εμπιστεύονταν σε έναν οικιακό δούλο, ό οποίος ασκούσε το ρόλο τού παιδαγωγού, ενώ τα κορίτσια εξακολουθούσαν να μένουν στο γυναικωνίτη υπό την εποπτεία τής μητέρας. Κύρια υποχρέωση του παιδαγωγού ήταν να συνοδεύει τα αγόρια στο δρόμο για το σχολείο και να τα προφυλάσσει από ενοχλήσεις, στις οποίες συγκαταλέγονταν και οι προσπάθειες για προσεγγίσεις ομοφυλοφιλικού χαρακτήρα. Αλλά και γενικότερα ό παιδαγωγός έπρεπε να φροντίζει για την καθωσπρέπει συμπεριφορά τού μαθητή του, τον οποίο είχε και το δικαίωμα να τιμωρήσει. Για το σκοπό αυτόν οι παιδαγωγοί κρατούσαν ένα χαρακτηριστικό για το επάγγελμά τους ραβδί με ρόζους. Μολονότι τα παιδιά δεν ήταν υποχρεωμένα από Το νόμο να πηγαίνουν στο σχολείο, ο Αθηναίος πατέρας αισθανόταν την ηθική υποχρέωση απέναντι στην κοινωνία να στείλει τον γιό του στο σχολείο. Η στοιχειώδης εκπαίδευση δεν ήταν κρατική• λειτουργούσε σε ιδιωτική βάση και οι διδάσκαλοι πληρώνονταν απευθείας από τους πατέρες. Το μάθημα γινόταν μέσα σε απλές αίθουσες. Ο γραμματιστής δίδασκε πρώτα γραφή και ανάγνωση. Τα παιδιά χρησιμοποιούσαν κυρωμένα πινάκια και γραφίδες και μάθαιναν απ’ έξω τα κείμενα των κλασικών και κυρίως του Ομήρου. Ένα επίσης σημαντικό μάθημα ήταν η μουσική, το οποίο δεν είχε στόχο μόνο τη σταθεροποίηση του χαρακτήρα, αλλά και την καλύτερη κατανόηση των αρχαίων θεατρικών έργων, τα οποία είχαν πάντοτε μουσικές προσθήκες. Εκτός αυτού, ένα αγόρι έπαιρνε και πρακτικά μαθήματα στο τραγούδι (εικ. 18) και στα μουσικά όργανα, ώστε να είναι σε θέση να συμμετάσχει ενδεχομένως σε εορταστικές μουσικές εκδηλώσεις. Μεγάλη σημασία δινόταν και στην άσκηση του σώματος, η οποία γινόταν υπό την εποπτεία ενός ειδικού δασκάλου, του παιδοτρίβη. Οι πληροφορίες που έχουμε σχετικά με τη συνολική διάρκεια της στοιχειώδους εκπαίδευσης στο σχολείο δεν είναι ακριβείς. Σε γενικές γραμμές τα αγόρια πρέπει να τελείωναν το σχολείο σε ηλικία μεταξύ 15 και 17 ετών. Βεβαίως, λόγω της έλλειψης νομικών ρυθμίσεων, ό χρόνος λήξης τής παρακολούθησης των μαθημάτων βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση από την καλή θέληση και τις οικονομικές δυνατότητες του πατέρα. Η συμμετοχή σε μαθήματα μετεκπαίδευσης μετά το πέρας της στοιχειώδους εκπαίδευσης πλάι σε φιλοσόφους με κατεύθυνση στις φυσικές επιστήμες, σε σοφιστές ή ρήτορες ήταν βέβαια προνόμιο των λιγοστών, πως κάτι ιδιαίτερο ήταν και η μαθητεία στην Ακαδημία του Πλάτωνος.
Όταν κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. η Εφηβεία έγινε μόνιμος κρατικός θεσμός στην Αθήνα, ό νεαρός άντρας (έφηβος) έπρεπε στα δεκαεννέα του χρόνια να παρουσιαστεί στο στρατό για να εκπαιδευτεί επί δύο χρόνια. Η Εφηβεία σηματοδοτούσε την έναρξη της ενήλικης Ζωής του νέου με την καταχώρισή του στον κατάλογο του πατρικού δήμου και τον εφηβικό όρκο.
Η ανατροφή και η εκπαίδευση των κοριτσιών γινόταν — εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις όπου το κορίτσι επισκεπτόταν το σχολείο εκτός οικίας— μέσα στο γυναικωνίτη υπό την εποπτεία τής μητέρας. Είναι ευνόητο ότι το επίπεδο της μόρφωσης παρέμενε εν γένει σχετικά χαμηλό, παρότι η γνώση της γραφής και ανάγνωσης ήταν συνηθισμένο φαινόμενο στις γυναίκες. Περισσότερο βάρος έδιναν όμως στην εκμάθηση των πρακτικών δεξιοτήτων που έπρεπε να γνωρίζει κάθε γυναίκα, όπως το γνέσιμο και η υφαντική. Όπως ακριβώς η μητέρα ή οι μεγαλύτερες αδελφές μάθαιναν στα κορίτσια τα πράγματα που θα ήταν χρήσιμα στη ζωή τους, έτσι και ό πατέρας είσηγε τα αγόρια στις αρμοδιότητες και τα καθήκοντα των αντρών. Κοντά στους τεχνίτες, τους εμπόρους και τους αγρότες —τα πιο συνηθισμένα οικογενειακά επαγγέλματα στο πλαίσιο της οικονομικής δομής που επικρατούσε τότε— οι γιοι μάθαιναν σε πολύ μικρή ηλικία όλα τα απαραίτητα για το επάγγελμά τους. Τα παιδικά όμως χρόνια δεν ήταν αποκλειστικά και μονό αφιερωμένα στην εκμάθηση των απαραίτητων για τη ζωή• τα παιδιά είχαν χρόνο για παιχνίδι και διασκέδαση, όπως μαρτυρούν με γλαφυρό τρόπο όχι μόνο τα ευρήματα αυθεντικών παιχνιδιών, αλλά και μια σειρά αγγειογραφιών.


Σημείωση: Το κείμενο αποτελεί ένα ελάχιστο δείγμα της εργασίας του συγγραφέα όπου φυσικά δεν μεταφέρθηκαν οι πάμπολλες σημειώσεις καθώς και τα κατατοπιστικότατα σκίτσα του για ευνόητους λόγους.


Πηγή: Ελάχιστο απόσπασμα από το ε ξ α ί ρ ε τ ο έργο των εκδόσεων ΜΙΕΤ, Εισαγωγή στην ιδιωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, του HORST BLAKCK.

Πηγή 2: http://www.e-istoria.gr

[Astrea]

Πολύ ενδιαφέρον Καριπόπουλο.. έχει και συνέχεια??

[karipis]

Ολόκληρο βιβλίο καλό μου!!
(αλλά καλύτερο είναι να πάρεις και να το διαβάσεις παρά να το μεταφέρω εδώ μέσα )