Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΜΟΡΦΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

[Dhmellhn]

Η γυναικεία μορφή στην Αρχαία Ελλάδα προσεγγίστηκε με ιδιαίτερο σεβασμό, λεπτότητα αλλά και διάθεση απόδοσης του αισθησιασμού της. Τα γυναικεία γλυπτά εξελίχθηκαν συν τω χρόνω, από τις αρχαϊκές κόρες, στις μορφές των κλασσικών χρόνων με την αυστηρή μορφή και την πλούσια πτυχολογία. Για να καταλήξουν, στην επιτυχημένη απόδοση της γυναικείας σαγήνης, παράλληλα με την θρησκευτικότητα, κατά την ελληνιστική περίοδο. Θα εξετάσουμε, λοιπόν, αυτή την πορεία απόδοσης της γυναικείας μορφής, από τους αρχαϊκούς χρόνους, έως και το τέλος των ελληνιστικών. Ταυτόχρονα, θα αναφερθούμε στα ιστορικά και κοινωνικά πλαίσια, τα οποία επηρέασαν και την γλυπτική.

Αρχίζοντας από τους αρχαϊκούς χρόνους, θα παρατηρήσουμε ότι την συγκεκριμένη περίοδο πραγματοποιείται ο Β΄ αποικισμός. Οι πόλεις μετασχηματίζονται στην τελική μορφή της πόλης κράτους, που ίσχυσε στην μεταγενέστερη κλασσική εποχή. Ο θεσμός της βασιλείας παρακμάζει και στο τέλος εκφυλίζεται. Την διακυβέρνηση των πόλεων αναλαμβάνουν οι ευγενείς, οι οποίοι κατείχαν τις μεγάλες εκτάσεις γης και ήταν οι μόνοι οικονομικά επιφανείς. Έτσι τα πολιτεύματα μετασχηματίζονται σε αριστοκρατικά. Λίγες δεκαετίες μετά, με την ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, οι νεόπλουτοι, έμποροι και βιοτέχνες, διεκδικούν μερίδιο στην εξουσία, μετατρέποντας πολλά πολιτειακά καθεστώτα σε τιμοκρατικά. Όπου δεν τα κατάφεραν, αναγκάστηκαν να ξενιτευτούν, δημιουργώντας πλήθος αποικιών στην δυτική κυρίως μεσόγειο. Επιπρόσθετα, μέσα από τις συχνές κοινωνικές αναταραχές, που χαρακτήριζαν εκείνη την εποχή, υπήρξαν κάποιοι από την τάξη των ευγενών, οι οποίοι εκμεταλλευόμενοι τις καταστάσεις, κατάφεραν να συγκεντρώσουν την εξουσία στα χέρια τους. Έτσι έχουμε την γέννηση των τυραννικών καθεστώτων. Οι τύραννοι, προκειμένου να διατηρηθούν στην εξουσία, προχώρησαν, άμεσα, στην κατασκευή μεγάλων δημοσίων έργων για την ανακούφιση των πολιτών τους. Παράλληλα, ευνόησαν την ανάπτυξη των τεχνών και τους όποιους νεωτερισμούς εισήχθησαν, κυρίως για μνημειακούς σκοπούς.

Στα πλαίσια αυτά, έχουμε και την ανάπτυξη της Μεγάλης Πλαστικής. Χαρακτηριστικά αγάλματα της εποχής είναι οι Κούροι και οι Κόρες . Οι μεν κούροι εμφανίζονταν γυμνοί, οι δε κόρες πάντοτε με ένδυση. Η αντίληψη για το ωραίο εμφανίζονταν ως ιδανικό. Η απεικόνιση νέων και σφριγηλών γεμάτων υγεία μορφών αντικατόπτριζε την γενικότερη αίσθηση που επικρατούσε. Εξετάζοντας, τώρα, την Πεπλοφόρο , αυτό που αρχικά παρατηρούμε είναι ότι, φορά πέπλο, έχει μακριά κυματιστά μαλλιά, που πέφτουν μπροστά, φθάνοντας έως το στήθος σχηματίζοντας ένα είδος πλοκαμιών. Βασικό γνώρισμα στην έκφραση του προσώπου είναι το γνωστό αρχαϊκό μειδίαμα , που δίνει μία έκφραση αλήθειας. Όπως επίσης το ίδιο συμβαίνει με τα μάτια και τα ζυγωματικά που δίνουν ζωντάνια. Επίσης, βλέπουμε την φυσιοκρατική τάση να επικρατεί, στην προσπάθεια απόδοσης του βάθους με ολοκληρωμένες ανθρώπινες μορφές. Η πεπλοφόρος, στέκεται όρθια, μετωπικά και δίνει την εντύπωση του μνημειακού με την άρτια κορμοστασιά της. Τέλος, η ενδυμασία καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του σώματός της, το οποίο είναι κυριολεκτικά εξαφανισμένο. Αυτό, ήταν ένα πρόβλημα για τους καλλιτέχνες, για τους οποίους το ζητούμενο εστιάζονταν στην ισορροπία μεταξύ ενδύματος και σώματος, ώστε να αναδεικνύονται εξίσου και τα δύο, δίχως να επισκιάζει το ένα το άλλο, κρατώντας, μάλιστα, την αυτοτέλειά τους.

Ερχόμενοι, τώρα, στους κλασσικούς χρόνους, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με νέες καταστάσεις. Συγκεκριμένα, κάνει την εμφάνισή του ένα νέο πολιτειακό καθεστώς, η Δημοκρατία. Εγκαθίστανται αρχικά στην Αθήνα και αργότερα σε άλλες πόλεις κράτη. Η βάση του νέου πολιτεύματος είναι ο πολίτης-οπλίτης και η αγαστή συνεργασία του με την πολιτεία, μέσα από σχέσεις αλληλεξάρτησης. Αναλαμβάνει έναν πιο υπεύθυνο και συνάμα δημιουργικό ρόλο στο πλαίσιο της πόλης κράτους. Την ίδια περίοδο, αναπτύσσονται τα ιδανικά της ελευθερίας και της ενότητας των Ελλήνων, προκειμένου να αντεπεξέλθουν του Περσικού κινδύνου. Η Αθήνα, ιδιαίτερα, μετά τα μηδικά, ανακηρύσσεται σε ηγέτιδα δύναμη του ευρύτερου Ελληνικού χώρου. Κυριαρχεί στην πνευματική και καλλιτεχνική ζωή.

Όπως είναι επόμενο, λοιπόν, η τέχνη, και ιδιαίτερα η γλυπτική δεν μένει αμέτοχη. Αναζητεί πρότυπες μορφές, οι οποίες θα εκφράζουν τα νέα ιδανικά. Θα δεικνύουν, τρόπο τινά, το ιδανικό του ηρωισμού, της θυσίας, της αυταπάρνησης, της αγάπης για την ελευθερία, αλλά και την εσώτερη ουσία της θεϊκής και ανθρώπινης φύσεως. Ιδανικό της κλασσικής εποχής είναι το κάλλος και η αρμονία με βασικό άξονα την εξιδανίκευση.

Στις γυναικείες μορφές, τώρα, θα εξετάσουμε την Αφροδίτη. Εδώ βλέπουμε ότι, το πρόβλημα των καλλιτεχνών των αρχαϊκών χρόνων, σχετικά με την ισορροπία σώματος και ενδύματος, βρίσκει την λύση του. Όπως θα παρατηρήσουμε, το ρούχο κυριολεκτικά δείχνει να κολλάει στο γυναικείο κορμί. Αναδεικνύεται έτσι το σώμα, ενώ παράλληλα το ένδυμα διατηρεί την αυτονομία του, δίχως να απορροφάται από αυτό. Κατά συνέπεια, παρατηρούμε μία διαφάνεια του ενδύματος, το οποίο, έτσι όπως εφαρμόζει πάνω στο κορμί, μοιάζει κυριολεκτικά να είναι βρεγμένο. Αυτή η τεχνοτροπία εισήχθη από τον Καλλίμαχο και ονομάστηκε «υγρή ενδυμασία». Οι πτυχώσεις δε, είναι πυκνές, πλούσιες και ξεκινούν από τους ώμους, καταλήγοντας στα κάτω άκρα. Βρισκόμαστε, άλλωστε, στο 410 π.χ και αυτήν την περίοδο κυριαρχεί ο Πλούσιος Ρυθμός.

Ακολούθως, παρατηρούμε τις κινήσεις των χεριών, οι οποίες φανερώνουν μια αντίθετη κίνηση. Συγκεκριμένα, το αριστερό εκτείνεται προς τα κάτω σε ορθή γωνία, κρατώντας κάποιο καρπό – ίσως ρόδι - ενώ το δεξιό εκτείνεται αντίρροπα, προς τα πάνω, σχηματίζοντας ελαφρώς οξεία γωνία και βαστώντας την άκρη του ενδύματος, προσπαθώντας να το τραβήξει. Παράλληλα, διακρίνουμε το αριστερό πόδι, τεντωμένο, να πατά το έδαφος σταθερά, με όλο το πέλμα. Αντίθετα το δεξί παρουσιάζεται πιο χαλαρό και λυγισμένο προς τα πίσω, πατώντας με τις άκρες των δακτύλων. Αυτές οι αντιθετικές κινήσεις – κίνηση και αντικίνηση – καλούνται χιασμός ή CONTRAPPOSTO και εισάγονται για πρώτη φορά κατά τους κλασσικούς χρόνους. Η κίνηση αυτή, που δίνει η πλαστική της εποχής, ανοίγει το δρόμο για την κίνηση των τριών διαστάσεων, που επιχειρείται με μεγάλη επιτυχία.

Τέλος, διακρίνουμε πως, το κλασσικό αρχαϊκό μειδίαμα έχει εκλείψει και τη θέση του έχει πάρει μια ουδέτερη έκφραση που τείνει προς το σοβαρό. Τα μαλλιά, επίσης, είναι κοντύτερα και δείχνουν μαζεμένα. Να σημειωθεί, επίσης, ότι, στην προσπάθειά του δεξιού χεριού να ανασύρει το ύφασμα, το αριστερό στήθος μένει ακάλυπτο. Αυτό, σε συνδυασμό με το δεξί, το οποίο διακρίνεται σχεδόν όσο και το αριστερό, όπως και η τριχοφυΐα του εφηβαίου, που επίσης διακρίνεται μέσα από το ρούχο, προσδίδουν έναν συγκρατημένο αισθησιασμό.

Αφού αφήσουμε, τώρα, τα κλασσικά χρόνια, θα έρθουμε στην τελευταία περίοδο της Αρχαίας Ελληνικής ιστορίας, πριν την ρωμαϊκή κατάκτηση. Ονομάζεται Ελληνιστική εποχή. Αποτελεί την συνέχεια των κατακτήσεων του Μ. Αλεξάνδρου και του διαμοιρασμού του απέραντου κράτους του. Οι διάδοχοι και επίγονοί του επιδόθηκαν σε λυσσαλέους αγώνες για την επικράτηση του ενός επί του άλλου, με αποτέλεσμα την συνεχή εξασθένησή τους. Είχαν, επίσης την απαίτηση να λατρεύονται σαν θεοί. Εκείνη, ακριβώς, την περίοδο έχουμε τον κλονισμό του θεσμού της πόλης κράτους. Οι περισσότερες, εξάλλου, ελέγχονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο από τα μεγάλα Ελληνιστικά βασίλεια. Μέσα στα πλαίσια των ευρύτερων κρατικών οντοτήτων, τη θέση των ελευθέρων πολιτών παίρνουν οι ανελεύθεροι υπήκοοι, οι οποίοι, μάλιστα, ανήκουν σε διαφορετικά έθνη. Τα ιδανικά αλλάζουν και τη θέση της εξιδανίκευσης καταλαμβάνουν η εσωστρέφεια – με τις ποικίλες φιλοσοφικές σχολές περί αυτής – και η εξατομίκευση.

Όσον αφορά την τέχνη, αυτή έλαβε έναν πιο κοσμικό χαρακτήρα. Έγινε κτήμα και των άλλων εθνοτήτων που κατοικούσαν στα ελληνιστικά βασίλεια και προσέλαβε μια διεθνιστική θα λέγαμε τάση. Συνήθως αντλεί θέματα από την καθημερινότητα και προσπαθεί να την αποδώσει με ρεαλισμό. Έχουμε, για πρώτη φορά την εισαγωγή παιδικών μορφών. Ακόμη, εισάγεται ο αισθησιασμός και το γυναικείο γυμνό, διατηρώντας παράλληλα την αξιοπρέπεια και την θεϊκή υπόσταση του. Η ευγένεια και η λεπτότητα των μορφών παραμένει, ενώ τονίζεται η έκφραση των ψυχικών συναισθημάτων. Ιδιαίτερα δημοφιλή, μάλιστα, αποδεικνύονται τα πορτραίτα, κυρίως των ηγεμόνων, αλλά και άλλων σημαντικών ανδρών.

Για να γυρίσουμε, όμως, στις γυναικείες μορφές, θα εξετάσουμε το σύμπλεγμα Αφροδίτης-Πάνα-Έρωτα . Η εν λόγω Αφροδίτη παρουσιάζεται γυμνή, η απουσία ενδύματος είναι παντελής, κάτι το οποίο είναι κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής. Με το αριστερό της χέρι προστατεύει τα γεννητικά της όργανα από τις ορέξεις του Πάνα, ενώ με το δεξί κρατά το σανδάλι της, έτοιμη να το καταφέρει εναντίον του. Το χαμόγελό της είναι λάγνο και ερωτικό, ενώ το βλέμμα της αποπνέει έναν αισθησιασμό, αλλά ταυτόχρονα δείχνει και αποτρεπτικό, διατηρώντας έτσι μια ισορροπία. Η τάση απόδοσης της είναι φυσιοκρατική, κινείται και στις τρεις διαστάσεις και οι αναλογίες της αποδίδουν το γυναικείο πρότυπο που ήταν αρεστό τότε στους άνδρες. Τα μαλλιά της, δε, είναι πιασμένα γύρω από το μέτωπο Γενικά, είναι μια γοητευτική παρουσία, που μαγνητίζει τα αντρικά βλέμματα και συνδυάζει το θεϊκό με το ανθρώπινο.

[TEUTAMOS]

Η πώρινη «κυρία της Auxerre», 640-630 π.Χ., 650-600 π.Χ., ύψος 0,65 μ. Προέρχεται μάλλον από την Κρήτη.
Έχει τα κύρια χαρακτηριστικά του «δαιδαλικού», όπως εκλήθη, τρόπου, του οποίου τα αρχικά χάλκινα δείγματα ευρέθησαν στην Κρήτη. Τα τυπικά δαιδαλικά χαρακτηριστικά είναι το τριγωνικό πρόσωπο με τα οριζόντια μάτια, το στρογγυλό σαγόνι και το επίπεδο κρανίο, τα μακριά μαλλιά, χτενισμένα σε κατακόρυφους βοστρύχους που χωρίζονται σε οριζόντιες σειρές ή οριζόντιους κυματισμούς.



Η «Πεπλοφόρος», γύρω στα 540-530 π.Χ.
Η Κόρη είναι ενδεδυμενη με πέπλο πάνω από τον χιτώνα, του οποίου διακρίνονται τα μανίκια και η άκρη της φούστας. Η στεφάνη και οι πόρπες επί των ώμων ήταν χάλκινες.

(παρενθετικά να δειξουμε και κάποιους αρσενικούς)



----Κούρος από την Ανάβυσσο της Αττικής.
Ιστατο επί βαθμιδωτής βάσεως που είχε την επιγραφή «Στάσου και κλάψε μπρος στο μνήμα του νεκρού Κροίσου που θανάτωσε ο βίαιος Άρης καθώς πολεμούσε στην πρώτη γραμμή». Ύψος 1,94 μ. 525 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Από τα μέσα του 6ου αιώνα οι στάσεις γίνονται λιγότερο άκαμπτες, η ανατομία της ανθρώπινης μορφής κατανοείται καλύτερα και οι Κούροι δεν απεικονίζονται πια σαν έφηβοι, αλλά σαν άνδρες. Το αρχαϊκό μειδίαμα γίνεται πιο φυσικό και ορισμένες φορες αντιστοιχεί σε μια έκφραση ελαφριάς κατήφειας.



----"Το παιδί του Κριτίου", ύψος 0,86 μ. Γύρω στο 490-480 π.Χ.
Στις αρχές του 5ου αιώνα μια ορισμένη κίνηση προσδόθηκε στη μορφή. Οι ώμοι παρέμειναν σε μετωπική διάταξη, οι πλευρές όμως δεν κατασκευάζονται συμμετρικά. Η μικρή στροφή που προσδίδεται στο κεφάλι και στο ανώτερο μέρος του σώματος, σημειώνει την αρχή της διαλύσεως της μετωπικότητας και της συμμετρικής κατασκευής, ανοίγοντας το δρόμο για τις κατακτήσεις της πλαστικής των κλασικών χρόνων. Το "παιδί του Κριτίου" την μετάβαση από την αρχαική γλυπτική στην κλασσική.



Η «Κόρη του Ευθυδίκου», γύρω στα 490 π.Χ.
Αντίθετα από τις προηγούμενες Κόρες με το αρχαϊκό μειδίαμα η Κόρη αυτή είναι δύσθυμη. Το πλάσιμο του προσώπου είναι πιο αυστηρό και η σάρκα πιο γεμάτη. Όλα δείχνουν μια νέα στάση απέναντι στη ζωή και στην τέχνη, που προαναγγέλλει τις δημιουργίες του αυστηρού ρυθμού.



Η Θεά Άρτεμις, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού πρωτοτύπου, τέλη 4ου αρχές 3ου αι. π.Χ.



Η Νίκη της Σαμοθράκης, 190 π.Χ. Στο νησί βρέθηκε και το 2,5 μέτρων το απο πάριο μάρμαρο φτιαγμένο άγαλμα της Νίκης το οποίο είναι διεθνώς γνωστό ως «η Πτερωτή Νίκη της Σαμοθράκης», ή απλώς «η Νίκη της Σαμοθράκης», και σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου.Η Νίκη της Σαμοθράκης ευρέθη κοντά στο ιερό των Καβείρων το 1863 από τον Γάλλο πρόξενο Σαμπουαζώ και μεταφέρθηκε στο Λούβρο.
Ήταν ανάθημα του Δημητρίου του Πολιορκητή μετά την νίκη του στη Κύπρο και είχε τοποθετηθεί πάνω στη πλώρη ενός πλοίου με ανοιχτά φτερά σαλπίζοντας ορμητικά τη νίκη.



Αφροδίτη της Μήλου, 100 π.Χ. Περίλαμπρον άγαλμα της Ελληνιστικής εποχής το οποίο ευρέθη στη Μήλο το 1820. Το άγαλμα βρήκε κάποιος γεωργός ονόματι Γεώργιος Κεντρωτάς μην ξέροντας την αρχαιολογική του αξία, το έκανε φράχτη στο χωράφι του.



Αφροδίτη στον τύπο της αναδυόμενης, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού πρωτοτύπου, 2ος ή 1ος αι. π.Χ.



Περί τα 100 π.Χ.μαρμαρουν σύμπλεγμα το οποίο αναπαριστά μία εύθυμη σκηνή, με τον Πάνα να πλησιάζει αδέξια τη θεά Αφροδίτη, που ετοιμάζεται για το λουτρό της -κάτι που γίνεται φανερό από το μαντίλι με το οποίο έχει μαζέψει τα μαλλιά της- ωστόσο ο πτερωτός Έρως εν είδει μικρού παιδιού, τον αποδιώχνει. Η θεά προσποιείται ότι απειλεί τον Πάνα με το σανδάλι της, με μια παιχνιδιάρικη χειρονομία φιλάρεσκης ανωτερότητας.