ΤΟ ΧΙΟΥΜΟΡ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ

ΤΟ ΧΙΟΥΜΟΡ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ

Δεν θα μπορούσε να ήταν δυνατή η γένεση της κωμωδίας σε ένα ανελεύθερο και αντιδημοκρατικό καθεστώς, που δεν θα επέτρεπε ποτέ σε κανέναν να μιλήσει με παρρησία και να διακωμωδήσει τα τρωτά σημεία της εποχής. Η κωμωδία, όπως καταλαβαίνει κανείς, έχει ανάγκη την ελευθερόστομη έκφραση και την αδιάκριτη κρίση του κωμικού ποιητή. Έτσι, στον Αριστοφάνη δόθηκε αυτή η ευκαιρία να ζήσει στην αθηναϊκή δημοκρατία και να καταδεικνύει τα κακώς κείμενα της εποχής του.
Ένα από τα βασικά στοιχεία και τα πλέον χαρακτηριστικά στοιχεία της κωμικής γραφής του Αριστοφάνους είναι μεταξύ πολλών άλλων και το χ ι ο ύ μ ο ρ. Χιούμορ, όπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, είναι πολιτισμός, υγιής πολιτισμός, με τον οποίο χαίρεται να συνυπάρχει κανείς. Κατ’ αρχάς το χιούμορ μπορεί να πει κανείς ότι είναι η αντίθεση του ιδεατού και του πραγματικού. Αυτή η σύγκρουση προκαλεί τον γέλωτα. Κάτι που μπορεί να θεωρηθεί πραγματικό (όμως δεν είναι) τίθεται στη θέση κάποιου που είναι πραγματικό. Η αντικατάσταση αυτή ιδεατού και πραγματικού πραγματώνεται, σε επίπεδο έκφρασης και ύφους, με το χιούμορ. Το χιούμορ δεν είναι ειρωνεία, αλλά σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο Bergson το χιούμορ και η ειρωνεία είναι αντίστροφα μεγέθη. Το μεν χιούμορ είναι μια προσποιητή αστειότητα, που πίσω της κρύβεται η σοβαρότητα, η δε ειρωνεία είναι προσποίηση σοβαρότητας, που πίσω της κρύβεται η αστειότητα. Το χιούμορ, όταν τυγχάνει και γίνει κάποια φιλοσοφική εμβάθυνση, αντικαθίσταται από την αληθινή σοβαρότητα, που υπολανθάνει και που αφήνει μια πικρή γεύση. Τότε το χιούμορ δημιουργεί την αίσθηση της παρουσίας κατά βάθος του τραγικού.
Ο S. Butcher υπογραμμίζει την διαφορά σάτιρας και χιούμορ (΄΄humour΄΄). Λέει πως ο χιουμορίστας δεν λαμβάνει στάση υπεροχής και αποστάσεως από τους άλλους ανθρώπους, όπως ο σατιρικός. Αντιμετωπίζει τις δυσαρμονίες της πραγματικότητας και τις ατέλειες της ανθρωπότητας, όπως και την ειρωνεία της μοίρας, με φιλοπαίγμονα συγκατάβαση (΄΄playful acquiescence΄΄), ώστε διαδοχικώς να λυπείται και να διασκεδάζει. Έτσι, το χιούμορ είναι το σημείο συνάντησης της τραγωδίας και της κωμωδίας (΄΄humour is the meeting – point of tragedy and comedy΄΄).
Μπορούμε στο σημείο αυτό να διακρίνουμε τουλάχιστον πέντε είδη χιούμορ: το σύνηθες, το μακάβριο (ή μαύρο), το τρυφερό, το τραγικό και το σατιρικό χιούμορ.
Το σύνηθες είναι το καθημερινό χιούμορ που συνηθίζουμε να κάνουμε όλοι μας.
Το μακάβριο (ή μαύρο χιούμορ) είναι αυτό το χιούμορ αρέσκεται σε θέματα μακάβρια. Ο τρόπος αντιμετώπισης τέτοιων θεμάτων είναι ψύχραιμος και ευτράπελος.
Το τρυφερό χιούμορ γίνεται με στοργική και ερωτική διάθεση. Συχνά έχουμε στο λόγο υποκοριστικά που δηλώνουν τρυφερότητα.
Το τραγικό χιούμορ εξαντλείται σε θέματα τραγικά και σε πάθη ή σε πράξεις φθαρτικές και οδυνηρές, ώστε εντόνως να γίνεται η συνάντηση τραγικού και κωμικού.
Το σατιρικό χιούμορ ενέχει μέσα του το σατιρικό στοιχείο, ώστε το χιούμορ του να είναι αιχμηρό. Επίσης, στρέφεται κατά προσώπων και καταστάσεων.
Ιδού μερικά αποσπάσματα από το έργο του Αριστοφάνη που καλύπτουν τις ως άνω κατηγορίες του χιούμορ!

α) Σύνηθες χιούμορ

ΠΡ. Λαμπρόφεγγο λυχνάρι μου τροχόπλαστο
………………………………………….
Και κοντά στέκεις όταν ανοίγουμε κρυφά
τις αποθήκες, τις γεμάτες στάρι και γλυκό πιοτό του Βάκχου
και ενώ όλα αυτά κάνεις μαζί μας, δεν βγάζεις τσιμουδιά στους άλλους
(Εκ. 1 – 16)

β) Μακάβριο (ή μαύρο) χιούμορ

ΛΥ. Μήπως μας καταγγέλλεις κιόλας πως δεν εκθέσαμε καλά το λείψανό σου.
Ώ μην ανησυχείς γι’ αυτό. Σε τρεις μέρες πρωί - πρωί
Θα σου’ χουμε τα τρίμερα ετοιμάσει

γ) Τρυφερό χιούμορ (Λ. 605 – 613)

ΜΥ. Καρδιά μου εσύ παιδάκι μου, με τον κακό πατέρα που’ χεις.
Έλα να σε αγκαλιάσω, φως μου. Έλα στη μάνα σου, έλα!
(Λ 889 – 890)
δ) Τραγικό χιούμορ

ΠΟ. Αλοιά σας, Μέγαρα, Μέγαρα, που θα τριφτείτε
αμέσως ολάκερα γινωμένα σκορδαλιά.
Πω πωπωπω! Πού μεγάλα και δυνατά κλάματα
έδωσε στους Μεγαρείς
(Ει. 246 – 249)

ε) Σατιρικό χιούμορ
ΧΡ. Να μου είστε και σε άλλα συμβοηθοί.
Να μην πάθει αλήθεια κάτι ο θεός
ΧΟ. Έννοια σου. Θα με δεις και λες πως βλέπεις τον Άρη,
γιατί θα ήταν φοβερό, ενώ για ένα τριώβολο
σπρωχνόμαστε κάθε τόσο στη συνέλευση
να αφήσω εγώ άλλον να πάρει αυτόν τον Πλούτο
(Πλ. 326 – 331)