Θρακιώτικοι χοροί και ο μύθος του Ηρακλή με τον Ανταίο...

[karipis]

ΚΑΡΩΤΗ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΘΡΑΚΗΣ.
ΜΥΘΟΣ ΔΙΓΕΝΗ — ΑΝΤΑΙΟΥ — ΗΡΑΚΛΗ, ΠΑΛΗ ΣΤΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

Κάμποσα χρόνια πριν είδα στην Αθήνα ένα συγκρότημα Θρακιώτικο από την Καρωτή, πού το βρήκα πολύ ενδιαφέρον, με καλούς και δυναμικούς χορούς και χορευτές με κέφι και πίστη. Φαινόντουσαν γνήσιοι άνθρωποι, πού είχαν ωραίους και ζωντανούς με κέφι πολύ χορούς. Ακόμα φορούσαν γνήσιες φορεσιές, πού φτιάχνουν και σήμερα, υφαντές με διάφορα τοπικά χρώματα, και ποδιές επίσης υφαντές, πολύχρωμες, καθώς και κάλτσες. Τούς κάλεσα να έρθουν πρώτα με τρία ζευγάρια στο θέατρό μας και να μείνουν μιά εβδομάδα, να μάς δείξουν τούς χορούς τους και ύστερα να δούμε πώς θα οργανώναμε την μετάκλησή τους με περισσότερα ζευγάρια, ενδεχόμενα. Έτσι και έγινε.
Αφού είδαμε και θαυμάσαμε τούς χορούς και τα τραγούδια τους — το κύριο και το πιο εντυπωσιακό τραγούδι τους αναφερότανε στον Διγενή και την πάλη του με τον Χάρο, με ένα μοιρολόγι πού παιζότανε από το κλαρίνο όλη την διάρκεια τής πάλης. Τη φορά όμως αυτή πού ήρθανε περισσότεροι Θρακιώτες, στις παραστάσεις τις καλοκαιρινές τού θεάτρου μας, άρχισα να βλέπω πράγματα να ξεχωρίζουν μέσα από τούς χορούς τους και μέσα απ’ τις φορεσιές τους, πού δεν είχα παρατηρήσει πριν.
1. Τούς ρώτησα μιά μέρα: ｫστο χορό πού χορέψατε σήμερα και κάνατε ‘’κουλούρα” — απέφυγα να πω “λαβύρινθο” — γιατί δεν κάνατε τα ίδια και πέρυσιｻ. Η απάντηση φάνηκε αυθόρμητη και αληθοφανής — αν με κορόϊδεψαν μπράβο τους, το έκαναν με τέχνη!: ｫΠέρυσι είμαστε λίγα ζευγάρια και δεν μπορούσαμε να το ‘’γυρίσουμε’’ όπως τώρα πού είμαστε οι διπλοί σε αριθμόｻ. Η απάντηση βέβαια ήταν σωστή απόλυτα. Δεν είπα τίποτα και άφησα τον χορό να προχωρεί. Όλο το καλοκαίρι όσες φορές χορεύανε αυτό το χορό τον χορεύανε το ίδιο χωρίς καμιά παραλλαγή ή αλλοίωση. Άλλωστε έχουμε βρει και σε άλλα μέρη τής Θράκης χορούς στο ίδιο σχήμα Λαβύρινθου, χωρίς όμως την ιδιορρυθμία τού πήδου με το κτύπημα τού ποδιού. Αλλά το σχήμα τού λαβύρινθου τής Καρωτής έχει και ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο: ｫστο κουλούριασμαｻ αυτό, σε ορισμένη στιγμή, ό χορευτής, την ώρα πού έχει ｫκουλουριάσειｻ εντελώς ό χορός, σηκώνει το χέρι του κατά τέτοιο τρόπο — και το κρατάει έτσι ως το τέλος — ώστε δίνει την εντύπωση ότι είναι το κεφάλι ενός φιδιού πού με μιάς ξεπροβάλλει να δει γύρω του τι συμβαίνει! Μοιάζει αυτή ή εικόνα πάρα πολύ με τη φωτογραφία τού φιδιού από τα Μυκηναϊκά ευρήματα τού Ακαδημαϊκού-Καθηγητού κ. Γεωργίου Μυλωνά και τού Λόρδου Τάιλορ.
2, Το δεύτερο θέμα πού με εντυπωσίασε ήταν το γυναικείο φόρεμα πού είχε θηλάστρες! Ρώτησα γι’ αυτό τις γυναίκες, πού με κατάπληξη για την άγνοιά μου μού απάντησαν: ｫΜα εκεί πάνω κάνει πολύ κρύο, γι’ αυτό έχουμε τις θηλάστρες στα φορέματά μας ώστε να μη χρειάζεται να γδυνόμαστε με τα κρύα για να θηλάζουμε τα μωρά μαςｻ.
3. Το τρίτο ήταν και το πιο εντυπωσιακό αλλά και το πιο απρόοπτο όταν τελικά το βρήκα: Στη μέση τού χορού, μάλλον των χορών, σταματούσαν οι χορευτές, και άρχιζε το κλαρίνο να παίζει ένα βαρύ, μελαγχολικό σαν κλάμα, μοιρολόι. Τότε βγαίνανε στη γραμμή δυό χορευτές πού άρχιζαν πρώτα απ’ όλα να παίρνουν θέση ό ένας απέναντι τού άλλου σε απόσταση. Έμοιαζε δε σαν να παίρνανε χώμα από τη γη και το ρίχνανε απάνω τους. Μπορεί όμως να ήταν σαν να πασαλειβόντουσαν με λάδι, δεν αποκλείεται. Πάντως εξήγηση γι’ αυτή τη κίνηση δεν δίνανε άλλη από το χώμα — για να μη γλυστρούν τα χέρια τους. — Κατόπιν ξεκινούσαν ό ένας προς τον άλλον και προσπαθούσαν — με πολλή όρεξη για πάλη — πώς να πιάσει ό ένας τον άλλον για να τον νικήσει. Όποιος τελικά σήκωνε τον άλλο ψηλά, πάνω από το κεφάλι του, νικούσε. Τέλειωναν δε με μιά χειραψία. — Μετά φυσικά ξαναπιάναν το χορό.
Το πρώτο και το δεύτερο είχαν μιά εξήγηση λογική:
1. Ο χορός σε σχήμα Λαβύρινθου, έχει το σχήμα τού φιδιού — όπως και διάφορα άλλα παρεμφερή σχήματα πού βρίσκονται στους χορούς μας — πού για πολλούς αντιπροσωπεύει τη θεότητα προστάτη τού σπιτιού. Το σχήμα αυτό τού φιδιού το βλέπουμε σε πολλές θεότητες, σ’ όλους τούς αιώνες, σε γλυπτά ή σε αρχαία αγγεία.
2. Το δεύτερο βρέθηκε θεόπεμπτα πάνω σε ένα αγαλματίδιο Μυκηναϊκής προελεύσεως τού 13ου ή 14ου αι π. Χ., όπου μιά μεγάλη Κυρία ή Θεά, με μιά αριστοκρατική αισθήτα μακριά ως τα νύχια, επιδεικνύει τις θηλάστρες τού κομψού φορέματός της. Και βλέπομε ότι οι ίδιες ανάγκες προκαλούν τις ίδιες λύσεις σ’ όλους τούς αιώνες!
3, Για την πάλη όμως — το τρίτο θέμα και το πιο μπερδεμένο — ήταν αδύνατο να μού εξηγήσουν γιατί ό νικητής σήκωνε το νικημένο στα χέρια του όσο πιο ψηλά μπορούσε και γιατί αφού τελείωνε ή πάλη έδιναν τα χέρια, ας πούμε, φιλικά, και γιατί πασαλειβόντουσαν με κάτι, ｫλάδιｻ λέγανε — αλλά αυτό το κάτι το μάζευαν από το χώμα — δηλαδή σαν να παίρνανε χώμα από τη γη και πασαλειβόντουσαν. Τι νόημα μπορούσαν να δώσουν σε όλες τις τυπικές αυτές κινήσεις, πού κάνανε, σαν να έπρεπε να ξέρουν γιατί τις κάνουν. Δεν υπήρξε ποτέ απάντηση άλλη, από τούς χορευτές, παρά το ｫέτσι το συνηθίζουμεｻ, ｫαλλά βέβαια σε κάθε πανηγύρι πού γίνεται πάντα στο αλώνι τού χωριού παλεύουν στ’ αλήθεια οι παλαιστές και μετά πιάνουν το χορό και το γλεντάνεｻ. — Ναι. Αλλά γιατί εκείνος πού κερδίζει την πάλη αντί να ρίξει τον νικημένο με την πλάτη στη γη, στο χώμα, όπως κάνουν πάντα όλοι οι παλαιστές, τον σηκώνει απάνω και τον κρατά ψηλά. Αδύνατο να απαντήσει κανείς σ’ αυτά τα ερωτήματά μου, — Ώσπου μιά μέρα, εντελώς τυχαία διαβάζοντας τούς μύθους τού Robert Graves και, συμπωματικά, συνάμα δημοτικά τραγούδια, βρήκα μιά κάποια εξήγηση γι’ αυτή την πάλη:
Υπάρχουν σαν θέματα:
α) Η πάλη τού Διγενή με τον Χάρο στο αλώνι.
β) 1 )Η πάλη τού Ηρακλή με τον Ανταίο και 2) Η πάλη τού Ηρακλή με τον Απόλλωνα.
Η πάλη είναι παλιό έθιμο των Θρακιωτών, καθώς μού είπαν οι ίδιοι, πού επιδεικνύεται κυρίως στα διάφορα πανηγύρια των χωριών. Όπως όμως παρουσιάζεται, συμβολίζει κατά κάποιον τρόπο την πάλη τού Διγενή Ακρίτα με τον Χάροντα στο ｫμαρμαρένιο αλώνιｻ και λέει ό Διγενήςｻ όποιος νικήσει από τούς δυό να πάρει την ψυχή μουｻ ό Ν. Γ. Πολίτης γράφει γι’ αυτό:
Από των εσχατιών τις Καππαδοκίας μέχρι των Ιονίων Νήσων, και από τής Μακεδονίας και των χωρών των Δυτικών Ακτών τού Εύξεινου μέχρι της Κρήτης και τής Κύπρου, άδονται μέχρι τού νυν άσματα, αφηγούμενα τους άθλους και τας περιπετείας τού Διγενή και τούς αγώνας αυτού προς τούς Απελάτας και τούς Σαρακηνούς, και φέρονται διά στόματος παραδόσεις, αναφερόμεναι εις τόπους και αντικείμενα, μεθ’ ών συνδέεται το όνομα αυτού. Εις τούτα ή φαντασία τού λαού εγκατέπλεξε μύθους, ών τούς πλείστους παρέλαβεν ανακαινίσασα εκ τής πλουσίας μυθικής κληρονομίας τής αρχαιότητος, και απήρτισε τον ιδεώδη τύπον ήρωος νεαρού ως ό Αχιλλεύς, κραταιού ως ό Ηρακλής και ενδόξου ως ό Αλέξανδρος. Εν κεφαλαίω δ’ ειπείν εις τον Διγενή Ακρίταν αποκορυφούνται οι πόθοι και το ιδεώδη τού Ελληνικού Έθνους, διότι εν αυτώ συμβολίζεται ή μακραίων και άληκτος πάλη τού Ελληνικού προς τον Μουσουλμανικόν κόσμον.
Επίσης ένα μέρος από το ｫΤού Λεβέντη και τού Χάρουｻ (Μοιρολόγια τού Κάτω Κόσμου και τού Χάρου σελ. 221 -222) τού Ν. Γ. Πολίτη, ό.π. θυμίζει ένα τετράστιχο από την Ιλιάδα τού Ομήρου με την διαφορά ότι στο μοιρολόγι τού Διγενή τα λέει ό ίδιος, ενώ στην Ιλιάδα τα λέει ή Ανδρομάχη: σελ. 222, παράγ. 19-22.

Άσε με, Χάρε μου, άσε με παρακαλώ να ζήσω,
τι έχω τα πρόβατα άκουρα και το τυρί στο ζύγι,
τι έχω γυναίκα παρανιά και χήρα δεν τής πρέπει,
τι έχω παιδί κι είναι μικρό κι’ ορφάνια δεν τού μοιάζει*.

*Ιλιάδα Χ σελ. 353 αριθ. 482-485 (μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη – Ι. Θ. Κακριδή)
……………………………………………………………………………………..
Και τώρα εσύ στης γης τα τρίσβαθα κινάς, στον Άδη κάτω,
και μένα χήρα μες στο σπίτι μας με τον πικρό καημό σου
να ζω με αφήνεις κι’ είναι ανήλικο, μικρό παιδάκι ό γυιός μας
πού οι δόλιοι, εσύ κι’ εγώ, εγεννήσαμε...

Ο Ν. Γ. Πολίτης σημειώνει τα εξής για το Μοιρολόγι (τού Λεβέντη και τού Χάρου). ｫΤην επιθανάτιον αγωνίαν φαντάζεται ό Ελληνικός λαός ως πάλην τού θνήσκοντος προς τον Χάρον εξ ου και αι φράσεις: παλεύει με τον χάρον, χαροπαλεύει: είναι στο χαροπάλεμα επί τού ψυχοραγούντος. Παραπλήσιαι φράσεις φέρονται και εις άλλας Ευρωπαϊκάς γλώσσας, αλλ’ ενώ εν τούτοις έχουν απλώς τροπικήν σημασίαν, εν τη ελληνική διατηρείται οπωσδήποτε και ή μυθολογική παράστασις, συνυπονοουμένης αληθούς πάλης. Η έκβασις τού τοιούτου αγώνος δεν είναι αμφίβολος. Εν τη πάλη προς τον δαίμονα τού θανάτου υποκύπτει μοιραίως και ό ανδρειότατος των θνητών. Ούτω καταπαλαισθείς υπό τού Χάρου απέθανε και ό Διγενής το δε περί τούτου άσμα είναι το πρότυπον προς το οποίον προσηρμόσθησαν τα λοιπά περί τής πάλης άλλων ανθρώπων προς τον Χάρονｻ.
Στον μύθο τού Ηρακλή με τον Ανταίο έχουμε μιά σαφή ένδειξη τής ομοιότητας τού μύθου με το θέμα αυτό. Στην προετοιμασία τους για την πάλη, και οι δυό αντίπαλοι πετούνε τα δέρματα λιονταριού πού φορούνε πάνω τους. Όμως ό Ηρακλής αλείφεται με λάδι, όπως συνηθίζεται στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ο Ανταίος ρίχνει καυτή άμμο σε όλα τα μέλη του από τον φόβο μήπως ή επαφή των ποδιών του με την γη δεν είναι αρκετή για να τον προστατέψει. Ο Ηρακλής, σχεδίαζε να συγκρατήσει την δύναμή του έως ότου εξαντλήσει τον Ανταίο. Αλλά αφού κατάφερε να τον ρίξει κάτω στη γη τελείως ανάσκελα, με κατάπληξη είδε να ξαναδυναμώνουν οι μυς του γίγαντα. Ξαναζωντάνευαν μόλις ακουμπούσαν στη Μητέρα Γη. Βλέποντας ό Ηρακλής ότι ό Ανταίος έπεσε από μόνος του και πάλι με την πλάτη στη γη, χωρίς να περιμένει να τον ρίξει ό Ηρακλής, κατάλαβε το παιγνίδι τού Ανταίου και πιάνοντάς τον πάλι, τον κράτησε ψηλά στον αέρα, και τού έσπασε τα πλευρά ώσπου να πεθάνει παρόλα τα μουγγρίσματα τής Μητέρας Γηςｻ.
Σε όλο αυτό το διάστημα πού γίνεται ή πάλη παίζει συνεχώς το κλαρίνο λυπητερά και σταματάει μόνον όταν ό ένας από τούς δυό νικήσει και σηκώσει στον αέρα τον αντίπαλό του. Οπόταν πια οι δυό αντίπαλοι δίνουν τα χέρια τους και πάνε να χορέψουν.
Και αυτό θυμίζει ακόμα κάπως τον μύθο τού Ηρακλή πού θύμωσε με την Πυθία στους Δελφούς και τής πήρε τον τρίποδα από το θυμό του. Πάνω σ’ αυτό θύμωσε ό Απόλλωνας και πήγαν να πιαστούνε, οπότε ό Δίας τούς ανάγκασε να συμφιλιωθούν ｫδίνοντας τα χέρια ό ένας στον άλλονｻ.
Όταν βλέπει κανείς συχνά ένα χορό, και όταν έχει ενδιαφέρον να προσέξει, όταν αγαπά και θέλει να βλέπει και να ακούει πώς χορεύεται ό χορός, τι κάνει το σώμα, τα χέρια, το κεφάλι, ή όλη έκφραση τού σώματος, τού χεριού και τού κεφαλιού ακόμα και αφήνει τον εαυτό του να ερωτευτεί αυτή την ομορφιά, χωρίς να το θέλει αρχίζει και βλέπει με άλλο μάτι από αυτό πού βλέπουν συνήθως οι άνθρωποι όταν ｫμεταχειρίζονταιｻ μόνο κάτι, δεν το ｫαγαπούνｻ δεν ｫσυνεπαίρνονταιｻ δεν χαίρονται με την ομορφιά τής μουσικής, τού ρυθμού, τού σώματος, τού ανθρώπινου σώματος και την ευγένεια πού βγαίνει από μιά ολοκληρωμένη κίνηση ανθρώπου πού αγαπά την μουσική και τον χορό και το τραγούδι. Τότε, και μόνον τότε μπορεί να βρει κανείς αυτά πού βρήκα.

Πηγή: Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί, Δώρα Ν. Στράτου, εκδ. Ο Ε Δ Β, παρούσα εκδ. 2002, εκτύπωση Κλάδης Χαρ. Βιβλιοδεσία Κανόπουλος Γεώργ.

[Apomakros]

...Άρχισε, χάρε μ, άρχισε και γράψε με μολύβι

Γράψε σε μελαμψό χαρτί τα θλιβερά μας πάθη.

Στα χίλια εννεακόσια και είκοσι και δύο

Μας πλάκωσε ανήμερο το τούρκικο θηριό.

Κι ας ήταν να μην έλαμπε τη λάμψη του ο γήλιος,

Να δη ο κόσμος το φριχτό κακό που μας εγίνη...


(Έτσι στιχούργησε και τραγούδησε ο ξεριζωμένος θρακιώτικος λαός τον καινούργιο του διωγμό)


Στους Θράκες ανήκει ένα μοναδικό προνόμιο. Έζησαν τη μεγαλύτερη σε διάρκεια Οθωμανική νύχτα. Μια νύχτα που κράτησε πεντέμισι αιώνες. Ποτέ όμως δεν ξεχάσαμε, ότι Θρακιώτες ήταν ο Δημόκριτος, Ο Λεύκιππος, ο Πρωταγόρας, ο Αίσωπος και οι νεώτεροι Γεώργιος Βιζυηνός, ο Πατριάρχης Κων/λεως Κύριλος, ο Αριστοτέλης Κουρτίδης, ο Ιωσήφ Ραπτόπουλος, ο Κώστας Βάρναλης,ο Πολύδωρος Παπαχριστοδούλου, η Δόμνα Βισβίζη, η Μπουμπουλίνα της Θράκης, η Σοφία Βέμπο, καθώς και τόσοι άλλοι. Όλοι τους φυσιογνωμίες που κυκλοφορούν στις μνήμες μας μαζί με νόμους, θεωρήματα, απόψεις, σκέψεις.

Η ανθρώπινη όψη των προσωπικοτήτων της Θράκης γίνεται θεωρητική σχηματοποίηση, κάτι αντίστροφο από τη ζωή. Πόση αλήθεια άραγε μπορούν να προσφέρουν; Το παιχνίδι της αλήθειας πάει μακριά. Η Θράκη είναι πολύ κοντά. Τόσο κοντά που μπορείτε ν' αγγίξετε την ψυχή της, ν' ακούσετε τον σφυγμό της.



Όχι επειδή είμαι θρακιώτης, αλλά οφείλω να πω ότι η Θράκη δεν είναι θεώρημα ούτε τόπος που καταγράφεται με χάρακα και διαβήτη. Τα παιδιά της Θράκης ζουν μέσα μας και γύρω μας. Είναι πρόσωπα που συναντάμε κάθε μέρα κάτω από τον Ελληνικό ήλιο. Μας βλέπουν και τους βλέπουμε.

Χορεύουμε μαζί τους στα ίδια βήματα. Οι χορδές από την λίρα του Ορφέα μεθάνε και σήμερα τις καρδιές μας. Στο ίδιο αμόνι συνεχίσουμε να ζυμώνουμε και σήμερα αλλά και πάντοτε τον λογισμό και την σκέψη μας.




(Η Θράκη είναι ζωή που γεννά ζωή)