Δημοσίευση
από karipis » Τρί 26 Φεβ 2008, 16:54
Τα γνωστότερα Καρναβάλια της Ελλάδος
ΣΤ’ ΑΡΜΑΤΑ
*Αποκριά: το καρναβάλι δεν είναι μια απλή παρέλαση αρμάτων και μεταμφιεσμένων, δεν είναι μόνο κέφι και χορός. Είναι μια ολόκληρη ιστορία που κουβαλάει μαζί του.
Του Γιώργου Λεκάκη.
Η Αποκριά είναι μια από της πιο χαρακτηριστικές χρονικές περιόδους του έτους, όσον αφορά την ιδιοτυπία των εθίμων και των γιορτών της.
Τα έθιμα των ημερών αυτών έχουν ρίζες στις αρχαίες ελληνικές εορτές των Κρονίων, των Διονυσίων κ.α., ενώ το καρναβάλι είναι γιορτή προς τιμήν του Κάρνιου Απόλλωνος, προστάτη των βοσκημάτων, ή της νύμφης Κάρνας. Η Κάρνα ζούσε στις σπηλιές του Ολύμπου.
Ήταν η ποθητή κάθε κυνηγού. Κρυβόταν όμως από σπηλιά σε σπηλιά και κανείς δεν την είχε δει ποτέ! Την έκανε δική του μόνο ο βασιλόπαις Ιανός/Ίων, που ως διπρόσωπος μπόρεσε και την ξεγέλασε και την είδε που κρυβόταν. Γεμάτος χαρά έφυγε τότε από την Περραιβία και ταξίδεψε σε μια νέα χώρα, όπου έκαναν μαζί νέο σπιτικό και ίδρυσαν πόλη στην περιοχή της –μετέπειτα- Ρώμης! Εκεί αργότερα λατρεύτηκε αυτός ως θεός και το όνομά του φέρει ο πρώτος μήνας του έτους (Ιανουάριος), ενώ το δεύτερο μήνα ακολουθεί το καρναβάλι, της Κάρνας. Οι μεταμφιέσεις στην γιορτή της θυμίζουν την συχνή αλλαγή κρυψώνας της στον Όλυμπο: και τα δύο γίνονταν για τη μη αναγνώρισή… Ο καλός Ιανός συμβασίλευε αρμονικότατα με τον Κρόνο και συνεορτάζονταν τα Κρόνια.
Οι καρναβαλικές εορτές μετεξελίχθηκαν σε γιορτές μασκοφόρων (Ρώμης, Φλωρεντίας, Βενετίας –Σατουρνάλια, Λουπερκάλια, Βάκχεια/Bacchanalia κ.α.), τις ρωμαϊκές καλένδες και τα βυζαντινά κούλουμα. Όλα έχουν να κάνουν με την προαγωγή της βλάστησης της γης. Και εδώ είναι η ειδοποιός διαφορά με τα έθιμα του Δωδεκαημέρου, που γίνονταν για την ενίσχυση του φωτός/καλού επί του σκότους/κακού.
Απαραίτητο ζώο για την ευωχία των Απόκρεω είναι κυρίως ο χοίρος –το θρεφτάρι. Αγοράζεται από το προηγούμενο καλοκαίρι. Έτσι γίνετε η περίφημη γουρ(ου)νοχαρά.
Την Πέμπτη της προηγούμενης εβδομάδας (Κρεατινής ή Ατής), την τσικνοπέμπτη, λιώνουν τα αλείμματα, τα λίπη, τα τσικνίζουν και όλο το χωριό ή η γειτονιά μυρίζει από την τσίκνα.
Και έρχεται η Τρίτη εβδομάδα (Τυρινή ή Τουρινή ή Μεγάλες Αποκριές ή Σήκωσες, στην Κύπρο). Ανταλλάσσονται επισκέψεις μεταμφιεσμένων, διασκεδάζουν, τρώνε, πίνουν και χορεύουν. Τα αποφάγια πάνε στους αδυνάτους. Στην οικία του πρεσβύτερου γίνεται η «συγνώμη». Στο τελευταίο δείπνο κάνουν την ωμομαντεία ή την ωομαντεία. Όποιος φταρνιστεί την ώρα του φαγητού, θα κάνει για την Λαμπρή άσπρη φορεσιά!
Τραγουδιούνται ιδιαίτερα δημοτικά τραγούδια, που πολλές φορές φθάνουν στο άσεμνο, κοινώς λεγόμενο, περιεχόμενο. Παρ’ όλα αυτά τραγουδιούνται χωρίς αιδώ ενώπιον παιδιών, σε οικογενειακές ή δημόσιες συνεστιάσεις.
Η χριστιανική εκκλησία καταπολέμησε όλη την σειρά των εθίμων αυτών, ως «ειδωλολατρικά» κατάλοιπα, όπως χαρακτηρίζει κάθε προχριστιανική σκέψη. Όμως, παρ’ όλες τις διώξεις και απαγορεύσεις, δεν μπόρεσε να καταργήσει τις λαϊκές αυτές εκδηλώσεις. Επικράτησαν ως μια από τις σπουδαιότερες εορτές χαράς, ευθυμίας και διασκέδασης των ανθρώπων, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στον κόσμο όλο!
Για όλα τα παραπάνω, το καρναβάλι δεν είναι η απλή παρέλαση των αρμάτων και μεταμφιεσμένων, και ξέφρενος χορός, αλλά μια ολόκληρη ιστορία, που αναπαριστάνεται με συμβολικά δρώμενα, μαρτυρώντας ιδιαίτερα τοπικά πάθη.
Το «μπουρανί» και το γαϊτανάκι
Θεσσαλία – Τύρναβος
Από την Φλώρινα, την Καστοριά, τα Γρεβενά την Κοζάνη, την Νάουσα, την Ελασσόνα και τον Τύρναβο, έως την Θράκη, την Λήμνο, την Λέσβο, την Κάρπαθο, την Ιωνία της Μ. Ασίας, τα Μέγαρα, την Κάρυστο, την Ρούμελη και τα Επτάνησα, η Ελλάδα ξεσηκώνεται. Και λοιδορεί. Και φωνάζει. Και διαμαρτύρεται. Και διακωμωδεί. Αλλά εδώ το παρακάνει –πάντα στο πλαίσιο της παράδοσης…
Ο τσιπουροφόρος Τύρναβος ζει στους ξέφρενους ρυθμούς του καρναβαλιού για 23 ημέρες! Αλλά η Τρίτη, πριν από την τελευταία Κυριακή, θεωρείται ορόσημο της έναρξης των εκδηλώσεων , προς τιμή του κρασοθεού Διόνυσου. Πρωτοτυπία της γιορτής: η μεγάλη παρέλαση γίνετε πάντα νύχτα! Την Καθαρά Δευτέρα «γυρίζει ο κόσμος ανάποδα, όπως λένε οι ντόπιοι.! Εδώ αναβιώνει το πατροπαράδοτο έθιμο «μπουρανί», η γιορτή του φαλλού, χάριν της αναπαραγωγής, της ευγονίας και της ευτεκνίας. Το «μπουρανί» είναι μια αλάδωτη χορτόσουπα, η συνταγή της οποίας κρατιέται εφτασφράγιστο μυστικό.
Γύρω από την προετοιμασία της στήνεται ολόκληρο σκηνικό από τους «μπουρανήδες»: «παιχνίδι», με φαλλικά σύμβολα και τολμηρά πειράγματα, και το γραφικό γαϊτανάκι. Αυτοσχέδια τραγούδια, οι στίχοι των οποίων σκαρώνονται αυτοστιγμεί. Όσο για το περιεχόμενό τους, δύσκολα γράφεται…
Ο «γέρος» και η «κορέλα»
Βόρειες Σποράδες – Σκύρος
Ο «γέρος και η «κορέλα» θα βγουν στους δρόμους του νησιού… Αυτός φοράει χοντρή μαύρη κάπα και άσπρη υφαντή βράκα. Έχει στην μέση του 2-3 σειρές κουδούνια, το βάρος των οποίων μπορεί να φτάνει και τα 50 κιλά! Το πρόσωπό του καλύπτεται από δέρμα κατσικιού. Περπατά με χορευτικό ρυθμό, για να ηχούν μελωδικά τα κουδούνια. Η «κορέλα» είναι η συνοδός του. Ντυμένη με παραδοσιακά σκυριανά ρούχα. Κυρίαρχο χρώμα, το άσπρο. Έχει και αυτή καλυμμένο το πρόσωπό της. Χορεύει γύρω από τον γέρο, του ανοίγει δρόμο, προσπαθεί να τον βοηθήσει και να τον ξεκουράσει. Οι ικανότεροι «γέροι» θα φτάσουν έως το κάστρο. Θα χτυπούν τις καμπάνες τ’ Αϊ Γιώργη. Τότε η «κορέλα» θα τραγουδήσει για το γέρο ένα σκυριανό τραγούδι. Θα τον παινέσει για τις αξίες και τις χάρες του. Αυτό το δίδυμο πολλές φορές συνοδεύει και ο «φράγκος». Ντυμένος με παραδοσιακά ρούχα του νησιού, αλλά και παντελόνι, σατιρίζει εκείνους τους Σκυριανούς που έβγαλαν τις βράκες και φόρεσαν τα φράγκικα, τα «στενά» που έλεγε ο Κολοκοτρώνης.
Επίσης, άλλη εκδήλωση της σκυριανής Αποκριάς είναι η «τράτα», παρόμοια με αυτήν της Σκοπέλου.
Οι «μπούλες» και οι «γιανίτσαροι»
Μακεδονία – Νάουσα
Ένα από τα πλέον συγκινητικά έθιμα της περιόδου, με έντονο παραδοσιακό χρώμα. Εδώ στους δρόμους βγαίνουν οι «γιανίτσαροι» και οι «μπούλες». Οι ρίζες βαστούν από τα αρχαία ελληνικά Ανθεστήρια, όπου είχαμε δρώμενα υπέρ του Διονύσου. Το πρωί της Κυριακής είναι συγκεντρωμένοι στο κονάκι του μουντίρη (δημαρχείο). Ο ζουρνάς παίζει το προσκύνημα. Οι μπούλες κάνουν τεμενάδες. Οι γιανίτσαροι τινάζουν αγέρωχα. Κάποιοι θα βγάλουν το πρόσωπο (προσωπείο) που φορούν, για να πείσουν τον μουντίρη ότι δεν είναι καταζητούμενοι αντάρτες. Γιατί επί Οθωμανοκρατίας, το έθιμο έδωσε πρώτης τάξεως αφορμή στους κλέφτες και τους αρματολούς να κατεβαίνουν στην πόλη, να βρίσκουν τους δικούς τους, να μαθαίνουν νέα τους και να μεταδίδουν νέα της Επανάστασης! Γι’ αυτό ο Τούρκος άρχοντας ζητούσε την αποκάλυψη. Μόλις δώσει την άδεια, ο ζουρνάς αλλάζει σκοπό. Παίζει το «Ρόϊδο» και το «Θούριο». Οι πάλες (σπαθιά) βγαίνουν από τα θηκάρια. Ακολουθεί η «Παπαδιά» και η «Μακρινίτσα». Το γλέντι στους δρόμους της κρασοπώλης αρχίζει…
Σήμερα το έθιμο αναβιώνουν όμορφα πέντε πολιτιστικοί σύλλογοι με 400 χορευτές!
Οι «κουδουνοφόροι»
Μακεδονία – Σοχός
Λίγα χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη, στο όρος Βερτίσκος, κείται ο Σοχός. Στα αρχαία χρόνια η περιοχή ανήκε σε μια από τις 18 επαρχίες του Μακεδονικού βασιλείου, την επαρχεία Βισαλτίας, πόλεις της οποίας ήσαν η Όσσα και η Χους. Η σύνθεση των δυο αυτών, έδωσε το τωρινό όνομα στο χωριό. Εντυπωσιακή η Αποκριά εδώ. Όλοι είναι στους δρόμους, στα καφενεία, στην πλατεία. Νταούλια και ζουρνάδες. Κρουστά και πνευστά από αρχαιοτάτων χρόνων έπαιζαν τον κυριότερο ρόλο σε τέτοιου είδους δρώμενα. Τα καρναβάλια στο Σοχό περπατούν αργά, για να ακούγεται ο παράξενος ήχος των κουδουνιών τους. Γυρίζουν κατά ολιγομελείς παρέες. Κερνάνε φίλους και γνωστούς. Ασταμάτητος χορός. Στη μέση του κύκλου χοροπηδούν και κουνούν τις ξύλινες γκλίτσες τους οι κουδουνοφόροι με τα προσωπεία. Τραγουδούν «τι κακό έκανα ο καημένος, μέσ’ αυτήν την γειτονιά, και με βγάλαν τ’ όνομά μου, ψεύτη, κλέφτη και φονιά», που ακούμε και στο Πωγώνι της Ηπείρου. Οι Σοχινοί δίνουν μεγάλη σημασία στην επιτυχία του καρναβαλιού. Λένε ότι «θα έχουμε καλοχρονιά, μόνο εάν πετύχουμε τα καρναβάλια». Την Παρασκευή πριν από την Σαρακοστή, οι μαθητές του Ενιαίου Λυκείου Σοχού ντύνονται κουδουνοφόροι και προσδίδουν στο πανάρχαιο έθιμο τη νεανικότητα που του χρειάζεται.
Ο «βασιλιάς»
Θράκη – Πετρωτά
Στο μαστοροχώρι λιθοξόων Πετρωτά Έβρου εορτάζονται τρανές αποκριές.
Το χωριό είναι φημισμένο για τις όμορφες γυναικείες παραδοσιακές φορεσιές του, για το «Σπήλαιο του Κουγιουμτζή», που έχει μετατραπεί σε εργαστήριο χρυσοχοΐας για κοσμήματα αρχοντισσών, αλλά και για την περίφημη πέτρα του, το ζεόλιθο, από την οποία κατασκευάστηκαν σχεδόν όλες οι μυλόπετρες της Θράκης. Για το γεφύρι του, πάνω από τον Έβρο, κλήθηκαν σινάφια μαστόρων από την Ήπειρο, τα οποία εν τέλει έμειναν στο χωριό και το μεγάλωσαν. Και τι μοίρα! Προσφάτως βρέθηκε εκεί προϊστορικό λατομείο που ανάγεται σε 100.000 χρόνια από σήμερα! Φαίνεται ότι κάποιοι προπαππούδες μας είχαν εκτιμήσει την πέτρα την πέτρα του πριν από τους παππούδες μας… εν μέσω αυτής της… πετροϊστορίας, θα βγει ο «βασιλιάς» -καρνάβαλος, να δώσει το σύνθημα για το λαοφυές πανηγύρι…
Στον Έβρο ιδιαίτερα καρναβάλια εορτάζονται στο Διδυμότειχο και στα Ρίζια (όπου αναβιώνει το παλιό έθιμο «μπέης», ο οποίος καλεί όλο το χωριό στο γλέντι). Μοιράζεται πίτα με φλουρί. Σε όποιον πέσει, αυτός θα είναι ο επόμενος «Μπέης»! μεγάλος γίνετε την τελευταία Κυριακή και στο Σουφλί. Στη δε –πάντα μυστηριώδη- Σαμοθράκη, τα καρναβάλια τα λένε «μούτσιος».
Η «μόστρα»
Αιγαίο - Θυμιανά Χίου
Άλλο περίφημο μαστοροχώρι αυτό, γνωστό για την «θυμιανούσικη πέτρα» του, έναν καφεκόκκινο πωρόλιθο, από τα πολλά λατομεία του, με τον οποίο χτίστηκαν και διακοσμήθηκαν τα περισσότερα σπίτια, τα αρχοντικά και οι εκκλησιές της Χίου, της κατέναντι μικρασιατικής ακτής και των γύρω νησιών. Αυτό που έδωσε και εύφημο όνομα, αφού η συνένωση τριών χωριών (Βρανά, Αντρικιανά, Πατρίκια) έδωσε το χωριό Ευφημιανά> Θυμιανά. Οι θυμιανούσοι διαδίδουν πως όταν ο δάσκαλος ρωτάει τους μαθητές «Παιδιά, ποιος έκτισε τον κόσμο;» οι μαθητές απαντούν ομόφωνα: «οι Θυμιανοί κύριε!»…
Εδώ γίνετε το πιο ονομαστό καρναβάλι σε ολόκληρη τη Χίου: η περίφημη Μόστρα, η οποία διατηρείται ζωντανή έως τις ημέρες μας. Σε αυτήν γίνεται αναπαράσταση της εκδιώξεως των πειρατών από το νησί, με τους νέους να κρατούν σπαθιά και να χορεύουν το ταλίμι. Παρελαύνουν άρματα, που πια δεν διακωμωδούν τους τυράννους πειρατές, αλλά την επικαιρότητα.
Για το αποκριάτικο γλέντι του φημίζεται και το γειτονικό Νεοχώρι. Στο «ζωγραφιστό» χωριό» Πυργί θα χορευτεί –και μόνον εδώ- ο κυκλικός διπλός χορός. Στη Βολισσό –του Ομήρου γενέτειρα, καθώς λένε- θα χορευτούν οι «Θιωλοί».
«Πως το τρίβουν το πιπέρι…»
Ήπειρος
Ξεκίνησε από τους Ηπειρώτες κατοίκους της Πίνδου, και έγινε πανελληνίως γνωστό και αγαπητό. Και η ελευθεριότητα της εποχής επιτρέπει να χορεύεται και να αναπαριστάνεται εν μέση οδώ, χωρίς αιδώ. Αρχικά ήταν ένα περιπαικτικό τραγούδι, κατά των καλογήρων, οι οποίοι βρήκαν στο τρίψιμο του πιπεριού πρόσφορο έδαφος πλουτισμού, αφού την σκόνη μπορούσαν να την ανακατεύουν με πάσης φύσεως τρίμματα, κι έτσι να αβγατίζουν τα πλούτη τους. Γι’ αυτό μέρα-νύχτα έτριβαν το πιπέρι με όποιον τρόπο μπορούσαν, και η λαϊκή φαντασία έφτασε να λέει και με ποιο μέρος του… σώματος τους! Οι έμποροι ταξιδευτές-κυρατζήδες της Ηπείρου, όταν δεν διανυκτέρευαν σε χάνια, διανυκτέρευαν σε μοναστήρια. Έτσι έγιναν μάρτυρες του γεγονότος. Και το σκάρωσαν το τραγούδι. Τραγούδι όμως που δεν μπόρεσαν να απολαύσουν στις θρησκευτικές πανηγύρεις. Ενώ τις απόκριες, που η εκκλησία απείχε, ξορκίζοντας τους καρναβαλιστές ως κακούς δαίμονους, οι άνθρωποι, σαν απελευθερωνόταν από κάποιας μορφής φυλακή, τραγουδούσαν ελεύθεροι στις εξοχές τα τραγούδια που ήθελαν, απροκάλυπτα και αυθόρμητα, όπως λαχταρούσε οι ψυχή τους… έτσι έμεινε το πιπέρι να τραγουδιέται την Αποκριά και να εκφράζει την δυσαρέσκεια του κοσμάκη, απέναντι στις οικονομικές επιχειρήσεις μερικών καλόγερων…
Οι «φανοί»
Μακεδονία-Κοζάνη
Η προετοιμασία αρχίζει από τον Δεκέμβριο. Το Δωδεκαήμερο που έπεται, οι φανοί έχουν την τιμητική τους. Το ξέφρενο γλέντι αρχίζει από την Τσικνοπέμπτη. Κάθε μέρα, σε κάποια γειτονιά ανάβει και ένας φανός, σήμα ότι γίνεται γλέντι.
Το Σάββατο, πριν από τη μεγάλη Αποκριά, ανάβει ο φανός «Λάκκους τ’ Μάγγαν» κοντά στο νοσοκομείο. Από νωρίς οι καρναβαλιστές ντύνονται με τις τοπικές ενδυμασίες. Συνοδεία της «Πανδώρας» (της μπάντας του δήμου) κατεβαίνουν στην πλατεία, όπου χορεύουν τοπικούς χορούς, συμπαρασύροντας τους θεατές στο πανηγύρι. Μετά γυρίζουν στο «στέκι» για τα κεράσματα. Ανάβουν τον φανό και χορεύουν γύρω από αυτόν συνοδεία χάλκινων. Στα σταυροδρόμια υπάρχουν τα κεραστάρια, απ’ όπου μπορούν οι συνπανηγυριστές να πάρουν την παραδοσιακή πίτα κιχί και άφθονο κρασί. Οι φανοί ανάβουν πάντα σε σταυροδρόμια, όπως στα αρχαία χρόνια στα τρίστρατα. Το γλέντι τελειώνει γύρω στις 2 π.μ. Μαζεύονται τότε στοπ στέκι για τη χάσκα. Ο γεροντότερος δένει ένα καθαρισμένο αβγό στην άκρη ενός σπάγκου, η άλλη άκρη του οποίου είναι δεμένη σε έναν κλώστη. Το πλησιάζει στα ανύπαντρα παιδιά, που κάθονται στην σειρά, με τα στόματα να χάσκουν, προσπαθώντας να πιάσουν το αβγό με τα δόντια. Όποιος το πιάσει «θα καλοπαντρευτεί μέσα στο χρόνο»! την επομένη γίνεται η παρέλαση και τα δρώμενε του μεσημεριού. Το βράδυ ανάβουν πάλι όλοι οι φανοί και το γλέντι κρατάει μέχρι το πρωί…
Το «ρίξιμο της τράτας»
Βόρειες Σποράδες-Σκόπελος
Σε αυτό το νησί των Βορείων Σποράδων, οι Απόκριες γιορτάζονται με πολύ μεγάλο κέφι. Οι ντόπιοι νησιώτες ντύνονται με δέρματα ζώων, κρεμάνε κουδούνια και χορεύουν, τραγουδούν, ενώ σκαρώνουν περιπαικτικούς αυτοσχέδιους στίχους. Κυριότερο δρώμενο είναι το «ρίξιμο της τράτας», την τελευταία Κυριακή. Βαστάει, μάλλον, από τα χρόνια των φοβερών Σαρακηνών πειρατών. Οι ντόπιοι είχαν βρει τρόπο να τους διακωμωδήσουν: φτιάχνουν, λοιπόν, μια αυτοσχέδια βάρκα, μια τράτα κουρελού, με ψευτοϋλικά (καλάμια κ.λπ.), την οποία και μεταφέρουν σε όλες τις γειτονιές. Το σεργιάνι συνοδεύεται από «άσεμνα» πειράγματα των «τραταραίων». Τελικός προορισμός: το λιμάνι όπου «βάρκα» και πλήρωμα πέφτουν στην θάλασσα… Ειδικός χορός, ο πηδητός. Κατά τα άλλα, στη λοιπή Μαγνησία αξιόλογα καρναβάλια με εθιμικά δρώμενα γίνονται στο Ριζόμυλο, στο Ανήλιο (με το «γέρο», με τα κουδούνια γύρω από τη μέση, και την «κορέλα» και το «αερόστατο»), στη Ζαγορά κ.α. Άλλα δρώμενα της Μαγνησίας είναι το «κρέμασμα των σκύλων», το «δικαστήριο», το «όργωμα» (όλα εικονικά πάντα), η τζαμάλα και το γαϊτανάκι. Συνοδεύονται –συνήθως- από ένα ολόκληρο σύμπλεγμα τελετών και παραστάσεων. Καταλήγουν σε ολοήμερους χορούς και σατυρικά τραγούδια, γύρω από της αναμμένες φωτιές αργά την νύχτα..
*Γεωτρόπιο τεύχος 306 (εβδομαδιαίο τεύχος της Ελευθεροτυπίας)
SystemFreaks™
σου'μεινε μου φαίνεται λιγάκι, γιατί διέφυγε σ'εμάς για τους λόγους που είπα παραπάνω, διέφυγε όμως και σ'εσένα αυτή η ενότητα. 
Πολύ όμορφα τα περιεχόμενα και δεν σου κρύβω πως θα'θελα να απολαύσω τον καρνάβαλο κάποτε στον τόπο σου 
